Monika Pudło
Uwaga to tak istotny proces poznawczy, że - podobnie jak świadomość - łatwiejsze może być zdefiniowanie jej przez negację. Częściej powiemy ”nie mogę skupić uwagi” czy „ odgłosy za oknem rozpraszają moją uwagę ” niż „teraz jestem uważny”.
William James w 1890 roku w „Principles of Psychology” zdefiniował uwagę następująco: „Każdy wie, czym jest uwaga. To posiadanie przez umysł w klarownej i żywej postaci jednego obiektu spośród wielu jednocześnie możliwych obiektów lub ciągów myśli” (s. 402-403). Definicja ta jest stale przywoływana w podręcznikach. W końcu - w gruncie rzeczy - uwaga służy ignorowaniu tego, co nieistotne i filtrowaniu informacji ważnych.
Badania nad uwagą w nurcie neuropsychologii, neurokognitywistyki oraz neurobiologii są bardzo intensywne. Widać to zwłaszcza w kontekście badań poszczególnych charakterystyk uwagi, takich jak przeszukiwanie wzrokowe, czujność uwagi (arousal), orientacja uwagi ku bodźcom sensorycznym, uwaga wykonawcza (lub inaczej funkcje wykonawcze) czy też pojemność zasobów uwagowych (Nobre i Kastner, 2014).
Organizacja procesów uwagowych na poziomie neuronalnym jest równie złożona, dzięki czemu człowiek może ignorować bodźce nieważne i selekcjonować te istotne, w zależności od wymagań zadania i środowiska. Ważne jest, aby osoba „zwracała uwagę” na sygnały dochodzące z otoczenia, nawet jeżeli jest czymś bardzo zajęta. Na przykład w sytuacji prowadzania samochodu i słuchania interesującego audiobooka z jednoczesnym dostrzeżeniem przejeżdżającego za nim pojazdu na sygnale i zjechanie na bok ulicy lub przeniesienia wzroku w kierunku migającego światła lub dźwięku. W tej sytuacji mówimy o uwadze sterowanej egzogennie- czyli przez bodźce zewnętrzne.
Co z sytuacjami, gdy próbujemy pracować np. w kawiarni? Dochodzi do nas muzyka, rozmowy osób przy sąsiednim stoliku, a mimo to nie słuchamy ani nie odrywamy wzroku od laptopa. Wtedy możemy powiedzieć, że sterujemy uwagą endogennie.
Teorie opisujące uwagę
Do najpopularniejszych teorii z zakresu neuronauki opisujących uwagę jako system sieci neuronalno-funkcjonalnych, który przetwarza informacje sekwencyjnie na różnych piętrach OUN, należą teoria Schulmana i Corbetty (2002) oraz teoria sieci uwagowych Posnera i Petersena (1990, 2012).
Model uwagi Corbetty i Schulmana (2002) uwzględnia dwa mechanizmy uwagi: wolicjonalną oraz mimowolną. Wolicjonalna, inaczej sterowana z góry na dół (top-down), jest celowo ogniskowana na obiekcie, po czym uruchamiane są procesy przetwarzania informacji. Za mechanizm uwagi wolicjonalnej odpowiada sieć grzbietowa ciemieniowa i czołowa (aktywowane obszary w tej sieci to bruzdy śródciemieniowe w obu półkulach, czołowe pole okoruchowe). Drugi mechanizm to uwaga mimowolna, aktywowana pod wpływem wyrazistych bodźców, np. głośnego dźwięku lub błysku lampy (bottom-up). Bodźce takie powodują mimowolne skierowanie na siebie uwagi - stłumione zostają procesy uwagi wolicjonalnej. Procesami uwagi mimowolnej steruje sieć czołowo-ciemieniowo brzuszna, w której aktywizowane są następujące struktury: połączenie ciemieniowo-skroniowe (TPJ) oraz brzuszno-boczna kora przedczołowa (Corbetta i Schulman, 2002).
Kolejną popularną teorią uwagi koncentrującą się na opisie funkcji uwagi i odpowiadającej im sieciom neuroanatomicznym jest teoria Posnera i Petersena (1990). Po ponad 20 latach od publikacji tej teorii opublikowano ponad cztery tysiące raportów z badań opartych na jej paradygmacie(Petersen i Posner, 2012).
Teoria ta wyróżnia trzy sieci uwagowe odpowiadające trzem poziomom procesów uwagowych: czujności, orientacji i zaawansowanym procesom, związanym z funkcjami wykonawczymi (Posner i Petersen,1990; Posner i Rothbart, 2007).
Czujność uwagi, wg teorii sieci uwagowych Posnera, służy utrzymaniu organizmu w gotowości do reakcji w odpowiedzi na szybko pojawiający się bodziec. Sieć ta zlokalizowana jest w układzie siatkowatym pnia mózgu z obszarem przedniego zakrętu kory obręczy. Czujność uwagi jest aktywowana przez bodźce sensoryczne, które powodują stan „gotowości” do uruchamiania innych funkcji poznawczych. Czujność uwagi jest zależna od pory dnia, poziomu zmęczenia umysłowego i fizycznego.
Sieć orientacji zaangażowana jest podczas odruchu orientacyjnego, czyli ruchu głowy czy gałek ocznych. Podczas aktywności sieci orientacji wzmocniona jest uwaga na obiekcie oraz hamowany dopływ informacji, na które zmysły nie są skierowane. Jednak mechanizm orientacji uwagi może działać bez skierowania spojrzenia i ruchu głowy (covert attenttion). Dzieje się tak np. w sytuacji, gdy nie ma czasu na skierowanie wzroku lub ruchu głowy w kierunku bodźca. Można to też zaobserwować wtedy, gdy prosi się osobę badaną w procedurze eksperymentalnej o to, aby nie spoglądała na bodziec-wskazówkę. Sieć ta obejmuje następujące struktury mózgu: przednie pole wzrokowe, wzgórki górne pokrywy oraz styk skroniowo-ciemieniowy (Posner i Rothbart, 2007).
W momencie aktywizowania sieci czujności lub sieci orientacji przez bodziec wzrokowy lub słuchowy to struktury odpowiedzialne za odbiór wrażeń sensorycznych są bardziej aktywne. Dzieje się tak dzięki mechanizmowi uwagi (w tym obszarów odpowiedzialnych za postrzeganie twarzy, jeżeli uwaga skierowana jest na twarz).
Uwaga wykonawcza jest z kolei aktywizowana w trakcie rozwiązywania zadań nowych lub wymagających wyboru jednej z kilku operacji umysłowych. Uwaga wykonawcza odgrywa także istotną rolę w regulacji procesów emocjonalnych (Posner i Rothabrt, 2007), koordynowaniu wyższych procesów poznawczych (jak pisanie, czytanie ze zrozumieniem, obliczenia arytmetyczne) oraz w trakcie interakcji społecznych. Za sterowanie uwagą wykonawczą odpowiedzialne są przednia część zakrętu obręczy oraz płaty czołowe (Posner i Rothbart, 2007). Ponadto w trakcie kontroli emocji przez uwagę wykonawczą aktywizowane są struktury sieci wykonawczej z ciałem migdałowatym (Etkin, Egner, Peraza, Kandel i Hirsch, 2006). Uwaga wykonawcza jest w teorii Posnera ujmowana jako system sterujący zachowaniem i procesami niższego rzędu.
Zaburzenia uwagi
Zaburzenie uwagi, które jest wynikiem uszkodzeń organicznych mózgu, to pomijanie stronne (Pąchalska, 2008). Charakteryzuje się ono niedostrzeganiem i ignorowaniem obiektów znajdujących się po przeciwległej przestrzeni do obszaru uszkodzeniu płata ciemieniowego w półkuli mózgu. Osoby z tym zaburzeniem wykonują np. makijaż po jednej stronie twarzy, piszą lub rysują tylko po jednej stronie kartki. Również po urazie płatów ciemieniowych mogą występować deficyty w selektywności obiektów wizualnych, zlokalizowanych kontrlaterlanie względem uszkodzonej półkuli. Także pacjenci z urazami zlokalizowanymi w płatach czołowych mają problem z kontrolą uwagową, inaczej funkcjami wykonawczymi. Jeśli uszkodzenie obejmuje regiony sieci brzusznej, obserwuje się problemy w utrzymaniu koncentracji uwagi (Manohar, Bonelle, Husain, 2014).
Zaburzenia koncentracji uwagi są wczesnym objawem zespołów otępiennych, jak np. w chorobie Alzheimera. Są to dość dyskretne objawy, np. trudności w liczeniu, w dokończeniu wypełnienia formularza.
Zazwyczaj jednak zaburzenia uwagi obejmują poszczególne komponenty uwagi, jak np. orientacja uwagi u osób ze spektrum autyzmu, uwaga wykonawcza u dzieci ze schizofrenią czy dzieci z ADHD, trudności w modulowaniu czujności uwagi u osób starzejących się (Posner i Rothbart, 2007).
Trudności uwagowe wpływają na procesy uczenia się, pamięci i ukierunkowania na konkretne doświadczenia, dotyczy to szczególnie dzieci, u których trudności w uwadze manifestują się od wczesnego dzieciństwa (Scerif i Wu, 2014). Nie należy jednak postrzegać uwagi jako cechy, którajest niezmienna. Motywacja oraz własne cele mogą bowiem kształtować funkcje uwagowe i je poprawiać (Ristic i Enns, 2015).
Bibliografia:
Corbetta, M., & Shulman, G. L. (2002). Control of goal-directed and stimulus-driven attention in the brain. Nature reviews neuroscience, 3(3), 201-215.
Etkin, A., Egner Peraza, D.M., Kandel, E.R., Hirsch, J. (2006). Resolving emotional conflict: A role for the rostral anterior cingulate cortex in modulating activity in the amygdala. Neuron 51.
James, W. (1890/1950). The principles of psychology. Volume 1.Dover Publication, Inc.
Manohar, S., Bonnelle, V., Husain, M. (2014). Neurological disorders of attention. [w:] Anna C. Nobre & Sabine Kastner (red.) The Oxford Handbook of Attention (s.1028-1061). Oxford University Pross.
Nobre, A.C., Kastner, S. (2014). Attention: time capsule 2013. [w:] Anna C. Nobre & Sabine Kastner (red.) The Oxford Handbook of Attention (s.1201-1222). Oxford University Pross.
Pąchalska, M. (2007) Rehabilitacja neuropsychologiczna. Lublin: Wydawnictwo UMCS.
Petersen, S. E., & Posner, M. I. (2012). The attention system of the human brain: 20 years after. Annual review of neuroscience, 35, 73-89.
Posner, M., Rothbart, M. K., (2007) Research on Attention Networks as a Model for the Integration of Psychological Science. The Annual Review of Psychology, 58,s. 1-23.
Ristic, J., Enns, J. T. (2015). Attentional Development. [w:] L. S. Liben & U. Müller (red..), Cognitive processes. Volume 2 of the Handbook of child psychology and developmental science (7th ed.). Editor-in-Chief: R. M. Lerner. Hoboken, NJ: Wiley.
Scerif, G., Wu, R. (2014). Developmental Disorders onto Attention Dynamics. . [w:] Anna C. Nobre i Sabine Kastner (red.) The Oxford Handbook of Attention (s.893-926). Oxford University Press.
Zainteresował Cię temat uwagi? Przeczytaj:
Uwaga przestrzenna vs uwaga intermodalna. Czy istnieje hierarchia rodzajów uwagi?
|
|
|
|
|
|
