Niewiele jest bardziej „medialnych” zaburzeń niż autyzm i zespół Aspergera. Pomijając filmy i książki bezpośrednio dotyczące tematyki zaburzeń ze spektrum (takie jak np. „Dziwny Przypadek psa nocną porą” Marka Haydona, czy hit wszechczasów „Rain Man”), na przestrzeni ostatnich kilku lat scenarzyści, reżyserzy i pisarze nabrali szczególnej ochoty na budowanie postaci z mniej lub bardziej wyraźnymi cechami autystycznymi (szczególnie dotyczy to zespołu Aspergera). Samo poruszanie tematu jest oczywiście pozytywnym zjawiskiem, jednak bohaterowie z  cechami ze spektrum często ukazywani są w sposób schematyczny i nieadekwatny. Nie dziwi więc fakt, że na temat autyzmu narosło wiele mitów. Często podzielane sa także przez studentów psychologii (John, Knott, i Harvey, 2017). Bohater z autyzmem najbardziej lubiany zarówno przez twórców, jak i odbiorców popkultury to typ „aspołecznego geniusza”. Obdarzony wybitnymi zdolnościami (przeważnie w dziedzinie nauk ścisłych), posiada ogromną wiedzę, natomiast kompletnie nie radzi sobie z relacjami międzyludzkimi. Szczególnie często przypisuje się tym osobom zadziwiające umiejętności w jednej, wybranej dziedzinie. Idealnym przykładem jest tu scena z filmu „Rain Man”, w której głównemu bohaterowi policzenie rozsypanych na podłodze wykałaczek zajmuje kilka sekund.

Na wstępie powiedzmy jednak kilka słów o samym autyzmie. Wbrew obiegowym opiniom, należy stanowczo zaznaczyć: autyzm nie jest chorobą. Aktualne klasyfikacje zaliczają go do zaburzeń neurorozwojowych, czyli ujawniających się we wczesnym dzieciństwie. Mamy zatem do czynienia nie z nagłym stanem patologicznym, a odmienną ścieżką rozwoju i funkcjonowania. Obowiązująca w Europie klasyfikacja ICD-10 (World Health Organization, 1992) wyróżnia w grupie całościowych zaburzeń rozwoju kilka oddzielnych kategorii diagnostycznych. Obejmują one właśnie autyzm dziecięcy, autyzm atypowy i zespół Aspergera. W ostatniej wersji amerykańskiej klasyfikacji DSM-5(American Psychiatric Association, 2013) zespolono wszystkie zespoły w jedną kategorię zaburzeń ze spektrum autyzmu (ASD). Ich rozpowszechnienie w populacji ogólnej jest przedmiotem kontrowersji. Obecnie przyjmujemy, że około 1% osób może spełniać kryteria diagnostyczne o różnym nasileniu. Niektóre dane wskazują jednak, że kryteria może spełniać nawet 1 na 68 lub 1 na 50 osób.

Według ICD-10 trzy główne obszary zaburzeń dotyczą nieprawidłowych interakcji społecznych, problemów w komunikacji oraz sztywnych, stereotypowych wzorców zachowania. Biorąc pod uwagę trudność w rozdzieleniu problemów komunikacyjnych i społecznych, DSM 5 traktuje je jako obszar wspólny. Typowe dla autyzmu zachowania i problemy obejmują m.in. tendencję do izolowania się od ludzi, nieadekwatne zachowania oraz brak rozumienia reguł społecznych, brak kontaktu wzrokowego, a także powtarzalne, sztywne zachowania i zainteresowania czy dużą niechęć do jakichkolwiek zmian. Należy jednak zastrzec, że grupa osób z rozpoznaniem zaburzeń ze spektrum autyzmu jest niezwykle heterogeniczna. Różni się zarówno pod względem manifestacji objawów, jak i głębokości zaburzeń.

Bardzo zróżnicowany jest także poziom funkcjonowania poznawczego. U około 50-70% osób z rozpoznaniem zaburzeń ze spektrum stwierdzić możemy niepełnosprawność intelektualną o różnym stopniu (Matson i Shoemaker, 2009). Rozwój poznawczy odznacza się przede wszystkim dużą nieharmonijnością. Osoby z autyzmem lepiej wypadają w testach niewerbalnych, dlatego też w trakcie oceny neuropsychologicznej należy wziąć pod uwagę tę dysproporcję. Inne obszary, w których obserwować możemy dysfunkcje to przede wszystkim uwaga i funkcje wykonawcze. Przejawia się to m.in. w deficytach umiejętności planowania, czy skłonności do perseweracji (uporczywego wracania do tego samego tematu czy reguły).

Biorąc pod uwagę trudności występujące u dużej części osób z autyzmem (choć, powtórzmy to jeszcze raz, jest to populacja niezwykle zróżnicowana), tak często opisywane wyjątkowe zdolności wydają się tym bardziej intrygujące. Najczęściej określa się je mianem zdolności wysepkowych, co dobrze oddaje ich charakter: są to przeważnie uzdolnienia w wąskich obszarach, odznaczające się wyraźnie na tle ogólnych deficytów (Miller, 1999). W innym rozumieniu termin ten może oznaczać także zdolności wyróżniające posiadającą je osobę spośród reszty populacji. Osoby z takimi uzdolnieniami tradycyjnie nazywane były mianem sawantów. To wybitnie uzdolnione jednostki przejawiające jednocześnie deficyty funkcjonowania poznawczego, w tym niepełnosprawność intelektualną o różnym stopniu (Colman, 2009). Za przykład posłużyć może m.in. przypadek „bliźniaków”, czyli opisanych przez Olivera Sacksa (2008) braci, którzy oprócz diagnozy autyzmu mieli niezwykłą umiejętność dokładnego obliczania dat oraz ogromne zasoby pamięci. Poza zdolnościami arytmetycznymi i pamięciowymi często obserwowane są także uzdolnienia artystyczne, w tym plastyczne i muzyczne (Howlin, 2012).

Co jednak istotne, tak wybitne uzdolnienia obserwować możemy prawdopodobnie u mniejszości osób z autyzmem. Ich dokładne rozpowszechnienie jest niejasne, a różni autorzy powołują się na odmienne dane. Najczęściej przyjmowany odsetek to ok. 10%, z marginesem od 5 do 15%; (Miller, 1999; Pisula, 2010). Precyzyjny pomiar jest jednak problematyczny z kilku powodów. Po pierwsze, większość dostępnych danych ma charakter anegdotyczny, lub opisana jest w formie studiów przypadku. Dużo wiemy zatem o poszczególnych historiach słynnych sawantów, a zdecydowanie mniej o częstości występowania uzdolnień wysepkowych w całej populacji osób z autyzmem. Wiąże się to także z trudnościami metodologicznymi. Przede wszystkim, niejasna jest sama definicja tych uzdolnień, skala pozwalająca na obiektywne ich zmierzenie oraz poziom nasilenia konieczny, aby mówić o zdolnościach „wyjątkowych” (operacjonalizacja tak niejasnej kategorii jest oczywiście niemożliwa). Pełna ocena funkcjonowania neuropoznawczego u osób z autyzmem jest trudna i czasochłonna. Z uwagi na to duża część badań używa metod pośrednich, czyli najczęściej wywiadów z rodzicami.

Jak łatwo się domyślić, uzyskiwane w ten sposób dane są mocno zawyżone. Faktycznie, w jednym z badań według danych otrzymanych od rodziców „specjalne zdolności” posiadało 26% osób badanych, natomiast uwzględnienie miar bezpośrednich zredukowało tę grupę do 11%. 17% całej grupy badanych otrzymywało także podwyższone wyniki w przynajmniej jednym teście Skali Inteligencji Wechslera (Howlin, Goode, Hutton, i Rutter, 2009). Jedno z większych przeprowadzonych w tym obszarze badań (ponad 6 tysięcy dzieci przebadanych zdalnie przy pomocy kwestionariuszy wypełnionych przez rodziców) wykazało większe nasilenie cech autystycznych u grupy dzieci uzdolnionych. Była to jednak próba osób nieposiadających diagnozy ASD. Być może więc bardziej adekwatne jest pytanie o rozpowszechnienie objawów zaburzeń ze spektrum autyzmu u osób wybitnie uzdolnionych, a nie o częstość występowania tych uzdolnień wśród osób z pełną diagnozą. Warto zwrócić także uwagę, że niektóre związane z autyzmem cechy mogą w pewnym sensie wspierać lub nawet predestynować posiadającą je osobę do rozwinięcia wybitnych uzdolnień. Wydaje się, że największe znaczenie ma tutaj koncentracja na detalach (powiązana też ze specyficznym stylem przetwarzania), specyficzny, wąski obszar zainteresowań i preferowanie niezmienności. Jak łatwo zauważyć, taka konstelacja cech może ułatwiać specjalizację w wybranej dziedzinie, m.in. poprzez skłonność do angażowania się w żmudne i powtarzalne treningi (chociaż dyskusja dotycząca tego, czy zdolności wysepkowe są wynikiem wrodzonych predyspozycji, czy raczej uczenia się nie została dotychczas rozstrzygnięta, por. Miller, 1999).

Widzimy więc, że z opisywanych badań wyłania się więcej pytań niż odpowiedzi. Z dużym prawdopodobieństwem możemy stwierdzić istnienie związku zdolności wysepkowych z autyzmem, a także częstsze ich występowanie w opisywanej grupie. Wątpliwości dotyczą natomiast dokładnego rozpowszechnienia, a także źródeł i przyczyn ich występowania. Zdecydowanie nie jest jednak uprawnione twierdzenie, że uzdolnienia te posiada większość osób z autyzmem. Na zakończenie warto raz jeszcze podkreślić, że grupa osób spełniających kryteria zaburzeń ze spektrum autyzmu jest niezwykle różnorodna. Nie należy dokonywać w poruszanym temacie nadmiernych uogólnień, ponieważ - cytując Olivera Sacksa – „rzeczywistość jest o wiele bardziej złożona” (2008).

Bibliografia:

American Psychiatric Association. (2013). DSM 5. American Journal of Psychiatry. https://doi.org/10.1176/appi.books.9780890425596.744053

Colman, A. M. (2009). A Dictionary of Psychology. Oxford Paperback Reference, 3(October 2015), 896. https://doi.org/10.1093/acref/9780199534067.001.0001

Howlin, P. (2012). Understanding savant skills in autism. Developmental Medicine and Child Neurology, 54(6), 484–484. https://doi.org/10.1111/j.1469-8749.2012.04244.x

Howlin, P., Goode, S., Hutton, J., & Rutter, M. (2009). Savant skills in autism: psychometric approaches and parental reports. Philosophical Transactions of the Royal Society of London Series B, Biological Sciences, 364(1522), 1359–1367. https://doi.org/10.1098/rstb.2008.0328

John, R. P., Knott, F. J., & Harvey, K. N. (2017). Myths about autism: An exploratory study using focus groups. Autism, 136236131771499. https://doi.org/10.1177/1362361317714990

Matson, J. L., & Shoemaker, M. (2009). Intellectual disability and its relationship to autism spectrum disorders. Research in Developmental Disabilities, 30(6), 1107–1114. https://doi.org/10.1016/j.ridd.2009.06.003

Miller, L. K. (1999). The Savant Syndrome: Intellectual Impairment and Exceptional Skill. Psychological Bulletin, 125(1), 31–46.

Pisula, E. (2010). Autyzm : przyczyny, symptomy, terapia. Wydawnictwo Harmonia. Retrieved from http://lubimyczytac.pl/ksiazka/120453/autyzm-przyczyny-symptomy-terapia

Sacks, O. (2008). Mężczyzna, który pomylił swoją żonę z kapeluszem. Zysk i S-ka. Retrieved from http://lubimyczytac.pl/ksiazka/26654/mezczyzna-ktory-pomylil-swoja-zone-...

World Health Organization. (1992). The ICD-10 Classification of Mental and Behavioural Disorders. International Classification, 10, 1–267. https://doi.org/10.1002/1520-6505(2000)9:5<201::AID-EVAN2>3.3.CO;2-P