Padaczka, zwana inaczej epilepsją, to zaburzenie czynności mózgu charakteryzujące się gwałtownymi wyładowaniami grupy komórek nerwowych; w różnych postaciach cierpi na nią około 1% populacji. Słowo epilepsja pochodzi od greckiego słowa „epilambanien” oznaczającego „chwytać”, „atakować”.  Źródłosłów ten staje się logiczny, kiedy uświadomimy sobie, że od tysięcy lat padaczka łączona była z opętaniem – zaatakowaniem lub pochwyceniem przez złe duchy. Najstarszy znany nam opis tego zaburzenia pochodzi z Mezopotamii, z okresu około 2000 lat p.n.e., a osoba doświadczająca napadów opisana jest w tekście jako znajdująca się pod wpływem boga Księżyca. Nie jest to, w pewien przewrotny sposób, tak odległe od prawdy, jak mogłoby nam się wydawać, ponieważ osoby cierpiące na epilepsję mogą doświadczać przeżyć religijnych, które są skutkiem padaczki. Częstość doświadczeń duchowych przeżywanych w trakcie lub bezpośrednio po napadzie szacuje się na 1,3% wszystkich chorych na padaczkę i 2,2% chorych na padaczkę skroniową, która to najbardziej związana jest z nietypowymi przeżyciami religijnymi. Nie wiadomo dokładnie, czemu tak się dzieje, ale naukowcy wskazują, że hipokamp i ciało migdałowate (struktury znajdujące się w płacie skroniowym) łączą się z układem nagrody i w czasie napadu mogą go pobudzać.

Padaczka Fiodora Dostojewskiego

Na epilepsję skroniową cierpiał Fiodor Dostojewski, jeden z najwybitniejszych pisarzy rosyjskich. Tak opisywał on swoje przeżycia: „Ludzie nie są w stanie wyobrazić sobie szczęścia, które my, epileptycy, czujemy w trakcie sekundy przed naszymi atakami. Nie zamieniłbym tego za nic na świecie”. Dodawał również: „Mam uczucie, że niebo zstępuje na Ziemię i pochłania mnie, czuję obecność Boga, który mnie ogarnia. Krzyczę głośno: tak, Bóg istnieje”. Z tych cytatów bije euforyczna rozkosz, zdająca się potwierdzać hipotezę o tym, że w czasie napadu pobudzany jest układ nagrody. W swoich powieściach i poglądach Dostojewski często wyrażał opinię, że jedynie wartości chrześcijańskie są wartościami, które warto wyznawać. „Gdyby wszyscy byli praktykującymi chrześcijanami, nie pojawiłoby się żadne pytanie społeczne ... Gdyby byli chrześcijanami, załatwiliby wszystko” – to jedna z jego opinii. Prawdopodobnie częściowy wpływ na jego poglądy miały te ekstatyczne napady, których doświadczał. O tym, że były one ważne dla Dostojewskiego, oprócz jego wypowiedzi świadczą postacie pojawiające się w jego książkach, które także cierpią na epilepsję np. książę Myszkin z powieści „Idiota”.  Z wyżej wymienionych powodów w literaturze czasem można się natknąć na określenie „padaczka Dostojewskiego”, które oznacza padaczkę skroniową przebiegającą z uczuciem euforii lub doświadczenia religijnego.

Czy Joanna d’Arc cierpiała na epilepsję?

Naukowcy sugerują, że wiele ważnych postaci religijnych np. proroków lub świętych w różnych wierzeniach mogło doświadczać ataków padaczkowych, co przyczyniło się do ich rozwiniętej duchowości. Przykładem takiej osoby może być Joanna d’Arc. Ta francuska bohaterka narodowa jest jednocześnie świętą Kościoła Katolickiego. Według jej własnych zeznań miała ona doznawać objawień od trzynastego roku życia. Opierając się na jej zeznaniach z procesu w 1431 r. można dowiedzieć się, że wszystkie jej objawienia wiązały się ze słyszeniem głosów, a niektóre także z widzeniem wielkiego światła lub postaci świętych. Nie doświadczała ona natomiast zaburzeń myślenia (pomiędzy napadami), a wręcz przeciwnie do końca wykazywała się jasnością umysłu, unikając podstępnych teologicznych pytaniach na rozprawie. Ta charakterystyka objawień pozwala przypuszczać, według niektórych naukowców, że w rzeczywistości były to napady padaczkowe. Postaci konkretnych świętych pojawiały się w nich prawdopodobnie dlatego, że Joanna d’Arc dorastała w religijnym środowisku. Takie napady, bez wiedzy o ich medycznych przyczynach, mogły się u niej przyczynić do poczucia misji. Oczywiście próbowano tłumaczyć objawienia, także innymi zaburzeniami np. schizofrenią; jednak dowody nie wspierają wystarczająco mocno tych hipotez. Przeciw schizofrenii podnosi się m.in. następujące fakty - głosy które słyszała Joanna d’Arc, dochodziły z zewnątrz, z prawej strony – co jest bardzo nietypowe dla tego zaburzenia, ponieważ w schizofrenii halucynacje słuchowe zwykle opisywane są jako wewnętrzne głosy, w dodatku niezlateralizowane. Ponadto brak informacji o zaburzeniach treści myślenia pomiędzy epizodami objawień/napadów.

Trzeba mieć jednak na uwadze, że hipoteza o tym, że Joanna d’Arc cierpiała na padaczkę skroniową opiera się tylko i wyłącznie na jej własnym opisie objawień (bądź – napadów epileptycznych) i nie ma żadnych dokumentów medycznych, które mogłyby to potwierdzić. Ten problem, braku dowodów medycznych, jest problemem dotyczącym wielu postaci historycznych, co do których można podejrzewać, że cierpiały na padaczkę. Dlatego też, można sugerować takie przyczyny wizji i objawień u konkretnych osób, ale prawdopodobnie nigdy nie uda się tego w 100% potwierdzić.

Kto jeszcze cierpiał na epilepsję?

Naukowcy sugerują, że wiele ważnych postaci (oprócz wymienionych wyżej) także mogło cierpieć na padaczkę. Należy jednak zauważyć, że często są one z jeszcze odleglejszych czasów niż Joanna d’Arc, przez co wnioskowanie o ich możliwej epilepsji jest jeszcze trudniejsze. Zdarza się, że są one bardzo ważne dla określonych religii, co czyni ten temat szczególnie wrażliwym. Ponadto wiemy, że padaczka (szczególnie skroniowa) może przyczynić się do wielkiej religijności, ale wciąż brakuje nam dokładnych neurologicznych podstaw tego zjawiska. Oba te problemy sprawią, że powinniśmy być bardzo ostrożni przy określaniu, kto cierpiał na epilepsję, która mogła przyczynić się do jego życia duchowego.

Na podstawie:

Heilman, K. M. & Donda R. S. (2019). Duchowe życie mózgu. Siedlisko religijnego i duchowego umysłu. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Książkę możecie kupić tutaj

Nicastro N, Picard F, Joan of Arc: Sanctity, Witchcraft or Epilepsy? Epilepsy Behav (2016), http://dx.doi.org/10.1016/j.yebeh.2015.12.043

Lantz, Kenneth A. (2004). The Dostoevsky Encyclopedia. Greenwood Publishing Group.