Autorką tekstu jest Justyna Wiśniowska

Interwencja kryzysowa w literaturze, wprowadzającej w tematykę pracy klinicznej psychologa w obszarze neurologii, jest wymieniana jako jedna z trzech kompetencji neuropsychologa klinicznego, zaraz obok diagnozy i rehabilitacji (np. Misztal, Szepietowska, 2008). Co się stało, że tak mało miejsca jest poświęcone działaniom interwencyjnym, a szkolenia mające przygotować do zawodu neuropsychologa nie obejmują kształcenia w tym zakresie? 
Celem niniejszego artykułu jest pokazanie choroby neurologicznej w perspektywie psychologii kryzysu oraz możliwości stosowania metod interwencyjnych w pracy klinicznej neuropsychologa.
 
Kryzys psychologiczny i jego konsekwencje emocjonalne

Zgodnie z klasycznymi definicjami Lindemanna (1944) i Caplana (1963, 1964) sytuacja kryzysowa definiowana jest jako „przejściowe, okresowe zaburzenia równowagi psychicznej spowodowanej zagrożeniem powiązanym z sensem życia i wartościami w konfrontacji z ważnymi problemami.” Odnosi się też do reakcji człowieka na trudną sytuację, której nie potrafi rozwiązać, ponieważ jego umiejętności rozwiązywania problemów okazały się niewystarczające. Allport (1988) podkreśla, że jest to rodzaj stresu poznawczego i emocjonalnego wymagającego zmiany perspektyw w ciągu krótkiego czasu. Kryzys jako stan psychiki cechuje wysoki poziom napięcia emocjonalnego przeżywanego lękowo (Kubacka-Jasiecka, 2010). W kryzysie zapada decyzja na temat ważnych dla człowieka spraw takich jak stan zdrowia, jakość relacji z otoczeniem, kierunek i sens dalszego życia (Płużek, 1997; Sęk, 1993).
 
To właśnie ta potrzeba wypracowania nowych sposobów radzenia sobie oraz dużych zmian osobowości jest sytuacją bezpośrednio zagrażającą integralności jednostki. Wiadome jest, że próba poradzenia sobie z kryzysem może mieć charakter progresywny (prowadzić do rozwoju osobowości) lub regresywny - powodować utrwalenie depresyjnych przekonań, nieufność wobec świata i ludzi (Kubacka-Jasiecka, 2010).
 
Reakcję kryzysową diagnozujemy w trzech obszarach funkcjonowania: poznawczym, emocjonalnym i behawioralnym. Objawy poznawcze to najczęściej natrętne myśli lub wspomnienia o wydarzeniu, koszmary senne, rekonstruowanie w myślach tego co się wydarzyło, ciągłe rozpatrywanie tego wydarzenia w kategoriach „co by było, gdyby….”. Na poziomie afektywnym kryzys powoduje cały wachlarz silnych i nieraz skrajnych emocji: od niepokoju, oszołomienia, szoku, zaprzeczenia, braku poczucia bezpieczeństwa, bezradności i poczucia pozbawienia kontroli po wściekłość, lęk, smutek, apatię, panikę i głęboką rozpacz. Wiadome jest również, że w stresie ostrym i w traumie emocje fluktuują między paniką a stanem zamrożenia (dysocjacji) (Zdankiewicz-Ścigała, Przybylska, 2002). Behawioralnie pojawiają się przede wszystkim zaburzenia snu i łaknienia, zaburzenia koncentracji, wycofywanie się z kontaktów społecznych i izolacja, nadmierna czujność i pobudzenie. Takie zachowania mogą być często interpretowane przez otoczenie jako dziwaczne i nieadekwatne do sytuacji.
 
Zgodnie z klasyczną teorią Caplana (1964) kryzys przebiega zgodnie z czterema fazami. W fazie wstępnej występuje duże napięcie, dezorientacja, to właśnie tutaj dotychczasowe, znane sposoby radzenia sobie przestają działać. Kolejna faza, w której narasta napięcie cechuje się aktywnym szukaniem rozwiązania problemów metodą prób i błędów oraz wzrostem poczucia bezradności w związku z daremnością wysiłków. Następuje punkt kulminacyjny, w którym osoba mobilizuje maksymalne zasoby energii, aby wyjść z sytuacji kryzysowej. Albo kończy się to sukcesem, albo poddaniem się i przyjęciem postawy rezygnacyjnej w związku z poniesieniem porażki. Jako ostatnią, czwartą fazę Caplan podaje duże wyczerpanie fizyczne i psychiczne, które pojawia się bez względu na rezultat podjętych działań.
Kryzys zawsze należy różnicować z reakcją po traumie, jednak zagadnienia z psychologii traumy przekraczają zakres niniejszego artykułu.
 
Interwencja kryzysowa jako metoda pomocy psychologicznej

Interwencja kryzysowa jest definiowana jako „forma pomocy psychologicznej polegająca na kontakcie terapeutycznym, skoncentrowanym na problemie wywołującym kryzys, czasowo ograniczonym, w którym dochodzi do konfrontacji osoby z kryzysem i do jego rozwiązania” (Badura-Madej, 1996). Klasyczny model postępowania interwencyjnego zawiera sześć etapów przez które osoba interweniująca przeprowadza swojego klienta/pacjenta. Pierwszym krokiem jest zdefiniowanie problemu, czyli nazwanie wprost co spowodowało, że pacjent znalazł się w takiej sytuacji. Następnie należy zapewnić bezpieczeństwo pacjentowi, co w warunkach szpitalnych lub w ośrodku rehabilitacyjnym byłoby wybadaniem, czy nie podejmie żadnych kroków zagrażających swojemu życiu lub zdrowiu. Kolejnym krokiem jest zapewnienie wsparcia, w tym danie upust skumulowanym emocjom oraz zapewnienie, że razem spróbujemy znaleźć sposób na poradzenie sobie z sytuacją kryzysową. Następnie przechodzi się do działania, gdzie rozważa się możliwości i opracowuje plan, mający za zadanie wyprowadzić pacjenta z sytuacji kryzysowej. W praktyce oznacza to pokazanie możliwych alternatyw i omówienie konsekwencji jakie niesie ze sobą wybór każdej z nich. Ostatnim krokiem jest skłonienie do działania, gdzie interwent uzyskuje zapewnienie, że pacjent podejmie opracowany wspólnie plan działania (a przynajmniej na chwilę obecną jego pierwszy punkt). Czas trwania interwencji jest zbieżny z wiedzą na temat długości trwania ostrej fazy kryzysu i wynosi ok. 6 – 8 tygodni.
 
Należy tutaj podkreślić, że jest to forma pomocy psychologicznej oparta na autentycznym zainteresowaniu, gotowości do empatycznego wspierania i nawiązania bliskiego kontaktu terapeutycznego z osobą być może przeżywającą największy dramat swojego życia. Niewątpliwie choroba neurologiczna i jej charakterystyczna dynamika – zazwyczaj nagłe, gwałtowne zachorowanie i bardzo długa, jak nie trwająca do końca życia rekonwalescencja – może być najtrudniejszą sytuacją życiową z jaką przyszło się zmierzyć naszemu pacjentowi.
 
Interwencja kryzysowa w neuropsychologii klinicznej

Kądzielawa (2008) definiuje działania interwencyjne w obszarze neuropsychologii klinicznej jako „formę pomocy psychologicznej, mającej na celu odzyskanie przez chorego i/lub jego najbliższych zdolności do rozwiązywania problemów, jakie wynikają z choroby mózgu i jej konsekwencji”. Właśnie dlatego tak ważne jest, aby to neuropsycholog kliniczny znał techniki interwencyjne, ponieważ to właśnie on będzie jednocześnie rozumiał z jakimi problemami borykają się pacjenci z uszkodzeniem mózgu i ich rodziny.
 
Obszary działań interwencyjnych w neuropsychologii dotyczą przede wszystkim rozumienia pacjenta z chorobą neurologiczną z perspektywy psychologii kryzysu. Taka konceptualizacja pozwala na dostrzeżenie, że nagła choroba zagrażająca życiu (np. udar) jest potencjalnie sytuacją kryzysową, dodatkowo powodującą czasową lub trwałą niepełnosprawność. Kolejne grupy pacjentów to przede wszystkim osoby doznające urazów czaszkowo-mózgowych w wyniku wypadków (możliwa trauma, PTSD), osoby ze zdiagnozowanymi chorobami postępującymi (np. stwardnienie rozsiane) jednocześnie zachowujące świadomość deficytów, pacjenci na oddziałach rehabilitacyjnych w okresie rekonwalescencji, próbujący ponownie podejmować czasowo zawieszone role społeczne i zawodowe. Neuropsycholog w roli interwenta może nieść pomoc również rodzinom opiekującym się pacjentami, w szczególności osób z chorobami otępiennymi oraz z nowotworami OUN. Pomoc interwencyjna może okazać się niezbędna w sytuacji gwałtownej reakcji na diagnozę oraz  konfrontacji z koniecznością operacji neurochirurgicznej. 
 
Zakres działań interwencyjnych w neuropsychologii klinicznej według Kądzielawy (2008) miałby polegać na udzieleniu wsparcia emocjonalnego, psychoedukacji (związanej za równo z charakterem choroby neurologicznej jak i natury pojawiających się emocji), wskazanie na mocne strony pacjenta (poszukiwanie zasobów), normalizacja objawów (wskazanie na typowość przebiegu choroby i rekonwalescencji), omówienie możliwych następstw i konsekwencji choroby, omówienie sposobów radzenia sobie ze skutkami choroby neurologicznej (zachęcenie pacjenta do generowania pomysłów lub skorzystania ze sposobów radzenia sobie wypróbowanych przez innych pacjentów).
 
 
Literatura
 
 
Allport, G. (1961). Pattern and Growth in Personality. New York: Holt, Rinehart, Winston.
Badura-Madej, W. (1996). Wybrane zagadnienia interwencji kryzysowej. Warszawa: Wydawnictwo Interart.
Caplan, G. (1963). Emotional Crisis. W: M. Teutsch, H. Fishbein (red.), The Encyclopedia of Mental Health. New York: Basic Book.
Caplan, G. (1964). Principles of Preventive Psychiatry. New York: Basic Book.
Kądzielawa, D., Heszek-Niejodek, H., Teoplitz-Winiewska, M. (2008). Zdrowie i choroba. W: J. Strelau, D. Doliński (red.), Psychologia. Podręcznik akademicki, t. 3. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Kubacka-Jasiecka, D. (2010). Interwencja kryzysowa. Pomoc w kryzysach psychologicznych. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie i Profesjonalne.
Lindemann, E. (1944). Symtomatology and Management of Acute Grieg. Americal Journal of Psychiatry, 101.
Misztal, H., Szepietowska, M. (2008). Terapia neuropsychologiczna. W: Ł. Domańska, A. Borkowska, Podstawy neuropsychologii klinicznej. Lublin: Wydawnictwo UMCS.
Płużek, Z. (1997). Kryzysy psychologiczne i rodzaje kryzysów osobowościowych. W: D. Kubacka-Jasiecka, A. Lipowska-Teutsch (red.) Oblicza kryzysu i pracy interwencyjnej. Kraków: Wydawnictwo ALL.
Sęk, H. (1993). Kryzys. W: Leksykon psychiatrii. Warszawa: PZWL.
Zdankiewicz-Ścigała, E., Przybylska, M. (2002). Trauma. Proces i diagnoza. Mechanizmy psychoneurofizjologiczne. Warszawa: Instytut Psychologii PAN.
 
 
Justyna Wiśniowska – psycholog, doktorantka w Katedrze Neuropsychologii Wydziału Psychologii Uniwersytetu Warszawskiego; odbywa szkolenie podyplomowe z Psychologii Kryzysu i Interwencji Kryzysowej; obecnie współpracuje z Pracownią Neuropsychologii Klinicznej II Kliniki Neurologicznej Instytutu Psychiatrii i Neurologii. Doświadczenie zawodowe zdobywała m. in. na Oddziale Rehabilitacji Neurologicznej CKR Konstancin oraz w Mazowieckim Centrum Neuropsychiatrii w Zagórzu.