Nie lubimy się mylić. Nie lubimy też, gdy ktoś, choć nawet życzliwie, wytyka nam nasze błędy. Chyba najbardziej jednak nie lubimy, gdy coś, co jeszcze niedawno było w zasięgu naszej ręki, teraz wymyka się, staje się nieuchwytne, nieosiągalne. O czym mówię? Załóżmy, że jest sobota. Wszyscy o tym wiemy – żadna to bowiem fizyka kwantowa wiedzieć, jaki dziś dzień tygodnia. Załóżmy też, dla przykładu, że gdy ktoś zadaje mi tak, zdaje się, banalne i oczywiste pytanie o to, jaki jest dziś dzień tygodnia, to za nic w świecie nie mogę sobie tego przypomnieć. Co gorsza, nie mogę też sobie przypomnieć, jak ma na imię urocza ekspedientka ze sklepu pod blokiem, z którą widuję się co najmniej 3 razy w tygodniu na przestrzeni ostatnich 10 lat. Wstyd byłoby mi się przyznać, że tak proste rzeczy, jak imiona czy daty mogą przysparzać tyle trudności. Jeśli będę chciała darować sobie uniesień brwi, wzroków pełnych politowań lub po prostu szczerego zdziwienia osób, które akurat mnie otaczają, zapewne nie będę chciała przyznac się do swojej niewiedzy. Powiem wówczas, że Panią ekspedientkę zawsze pieszczotliwie nazywałam „najdroższa”. A dzień tygodnia? Co mnie to obchodzi, skoro w wakacje wszystkie dni wyglądają tak samo?

Wszyscy czasami usiłujemy zachowywać pozory. Często staramy się za wszelką cenę nie dać po sobie poznać, gdy popełniamy błędy. Czasami także, jeśli bardzo nam zależy na dobrej relacji z inną osobą, możemy unikać wyrażania negatywnych informacji lub emocji wprost. Co ciekawe, w Japonii jest nawet termin, który służy określaniu takich zachowań – „toritsukuroi” lub „toritsukurou”.

Zachowania służące zachowywaniu pozorów (SAR) w praktyce klinicznej

Zachowywanie pozorów, a raczej zachowania, które temu służą, doczekały się także swojego określenia w słownictwie kliniczno-naukowym – SAR (saving appearance responses). Skąd taka potrzeba? Otóż okazuje się, że tego rodzaju zachowania często są udziałem osób z podejrzeniem otępienia. Są, można by rzec, normalną reakcją na zakłopotanie pacjenta związane z objawem choroby, jakim jest utrata pamięci. Zachowania te służą maskowaniu tych oczywistych braków (Matsuda, M., 2009, za: Matsushita i in., 2018).

Świadomość omawianych zachowań nie jest tylko ciekawostką. Lekarze i opiekunowie osób z otępieniem powinny zwracać uwagę na SAR i reagować na zachowania te ze zrozumieniem i szacunkiem, tak aby pomoc, którą niosą, była bardziej skuteczna. Jak się okazuje, pogłębienie wiedzy na temat zachowywania pozorów ma także inne zastosowanie kliniczne.

W swoich badaniach zespół japońskich badaczy (Fujisawa, 2013) wykazał, że SAR występowały w łagodnych zaburzeniach poznawczych (Mild Cognitive Impairment, MCI[1]) i we wczesnych stadiach choroby Alzheimera (Alzheimer’s Disease, AD)[2], zanikały jednak w miarę nasilenia objawów otępienia w przebiegu tej choroby. Można zatem przypuszczać, że SAR może być jednym z wczesnych objawów choroby Alzheimera. Wykazano między innymi, że wówczas gdy osoby cierpiące na Alzheimera miały skłonność do zachowywania pozorów, pacjenci z chorobą Picka raczej przejawiali wzór zachowań typu „zrobię po swojemu” (Tanabe, Ikeda, Komori, 1999). 

Wcześniejsze badania podejmowały próby wykazania różnic w występowaniu SAR u osób z AD, MCI a także zdrowymi osobami starszymi. Jeśli jednak zachowywanie pozorów jest objawem klinicznym AD, warto byłoby również sprawdzić, czy SAR występują także u pacjentów z innymi rodzajami otępienia – dla przykładu u osób z cierpiących na otępienie z ciałami Lewy’ego (Dementia with Lewy Bodies, DLB)[3]. Zważywszy też na to, że jak dotychczas powstało tylko jedno badanie, które miało na celu porównanie zachowywania pozorów w AD i MCI – badacze pokusili się o uzupełnienie potencjalnych luk badawczych i pogłębienie już poruszonych kwestii.  Innymi słowy podjęli się zbadania tego, czy SAR jest objawem różnicującym AD od MCI i DLB.

Badanie

Do udziału w badaniu zaprosili 208 pacjentów szpitala przy Uniwersytecie Kumamoto. 107 ze zbadanych osób cierpiało na AD, 55 – borykało się z MCI, 30 – reprezentowało grupę chorujących na DLB i 16 spośród uczestników miało otępienie naczyniopochodne. Wszyscy uczestnicy poddani zostali całej puli badań neuropsychologicznych. Użyto między innymi następujących narzędzi: Krótkiej Skali Oceny Stanu Umysłowego (Mini-Mental State Examination, MMSE), Baterii do Badania Funkcji Okolic Czołowych (Frontal Assessment Battery, FAD), rezonansu magnetycznego, fotografii emisyjnej pojedynczego fotonu oraz testów laboratoryjnych. Ponadto, wysoko wyspecjalizowani psychiatrzy, psycholodzy kliniczni, terapeuci zajęciowi oraz logopedzi mieli pieczę nad badanymi.

Do zbadania SAR użyto japońskiej wersji Baterii do Oceny Toritsukuroi. Narzędzie to jest stosowane w trakcie badania MMSE i służy wykrywaniu zachowań, które maskują dysfunkcje poznawcze. Dla przykładu punkty są naliczane wówczas, gdy ktoś udzieli odpowiedzi przynależącej do jednej z pięciu kategorii:

1. „Nie jestem w stanie odpowiedzieć na nieoczekiwane pytanie”.
2. Odpowiedź wskazująca na niechęć lub fizyczną niezdolność (np. „Nie mogę czytać gazety, bo mam słaby wzrok”).
3. „Nigdy czegoś takiego nie robiłem/robiłam”.
4. „Przed chwilką jeszcze pamiętałem/pamiętałam”.
5. „Nie obchodzi mnie to”.

Gdy zaś badany uczciwie się przyznawał do niewiedzy lub podawał błędną odpowiedź, nie dostawał dodatkowych punktów za  „toritsukuroi”. Uzyskane wyniki zbiorczo porównano w 4 badanych grupach.

Wyniki

Wyniki  te potwierdziły przypuszczenia badaczy o tym, że to osoby cierpiące na AD są najbardziej skłonne do zachowywania pozorów – przejawiały takie zachowania bowiem aż w 57,9% (dla porównania w grupie MCI poziom SAR wynosił 18,2%, u osób z DLB zaś – 18,2%). (Grupa osób z otępieniem naczyniopochodnym została wykluczona z analizy ze względu na zbyt małą liczbę osób badanych)[4].

Jak możemy wyjaśnić różnice pod kątem SAR w badanych rodzajach otępień? I jaki użytek możemy zrobić z poczynionych wniosków? Badacze przypuszczają, że istnieje krzywoliniowa zależność (w formie odwróconego „U”) pomiędzy SAR a dysfunkcją płatów czołowych. Najwięcej omawianych zachowań przejawiały osoby z AD – schorzeniem, które wiąże się z progresywnym zanikiem pamięci i orientacji, nietknięte zaś pozostają takie funkcje jak empatia i wgląd, przynajmniej na wczesnych etapach choroby. Wraz z pogorszeniem tych funkcji poznawczych pojawia się „konieczność” ich maskowania przy pomocy umiejętności społecznych. Dalszy rozwój choroby miał jednak swoje przełożenie także na społeczny aspekt funkcjonowania osób, co sprawiało, że zanikały także zachowania związane z zachowywaniem pozorów. Porównując DLB do AD i MCI, widzimy, że DLB cechuje się też wpływem na tak zwaną teorię umysłu (Theory of Mind, TOM). Rzecz jasna w spoósb negatywny. Dlatego też, być może, pacjenci z DLB rzadziej udają się do „sztuczek” związanych z „toritsukuroi”.

Pomijając ograniczenia, na które zwrócili uwagę sami badacze (np. badanie jedynie werbalnych przejawów SAR lub specyficzny kontekst kulturowy – Japonia słynie z kolektywizmu), przeprowadzone badanie pokazuje cenny trop do dalszych poszukiwań w obrębie możliwości zarówno wcześniejszego wykrywania otępienia, jak i lepszego zrozumienia przeżyć towarzyszących pacjentom cierpiących na AD.

Bibliografia:

Matsushita, M., Yatabe, Y., Koyama, A., Katsuya, A., Ijichi, D., Miyagawa, Y., Ikezaki, H., Furukawa, N., Ikeda, M., Hashimoto, M. (2018). Are saving appearence responses typical communications patterns in Alzheimer’s disease? PLoS ONE, 13 (5). doi: 10.1371/journal.pone.0197468

Tanabe, H., Ikeda, M., Komori, K. (1999). Behavioral symptomatology and care of patients with frontotemporal love degeneration-based on the aspects of the phylogenetic and ontogenetic processes. Dementia and Geriatric Cognitive Disorders, 43 (2), 50-54.