Anoreksja, czyli jadłowstręt psychiczny
Jadłowstręt psychiczny (łac. anorexia nervosa, AN; anoreksja) to jedno z głównych i najlepiej opisanych zaburzeń odżywiania, którego początki obserwuje się w okresie dorastania. Nazwa zaburzenia „anorexia” pochodzi z greki, gdzie: „an” – oznacza: „brak”, „pozbawienie”; „orexis” – „apetyt”. Tłumacząc na język polski, będziemy w tym przypadku mówić o „niechęci do jedzenia”, czyli braku łaknienia, apetytu. Rozpowszechnienie anoreksji w okresie dorastania szacuje się w przedziale między 0,5%-1% populacji, natomiast u osób dorosłych między 0,2%-0,8%.
Kryteria ICD-10 i DSM-IV
Objawy anoreksji najczęściej rozpoczynają się pomiędzy 14 a 18 rokiem życia. Kryteriami rozpoznania według klasyfikacji ICD-10 wspomnianego zaburzenia są:
- Spadek wagi lub brak przyrostu wagi prowadzący do obniżenia masy ciała, o co najmniej 15% poniżej prawidłowej lub oczekiwanej stosownie do wieku i wzrostu.
- Spadek wagi jest narzucony samemu sobie przez unikanie „tuczącego pożywienia”.
- Samoocenianie siebie jako osoby otyłej oraz zaburzający strach przed przytyciem, co prowadzi do narzucenia samemu sobie niskiego progu masy ciała.
- Obejmujące wiele układów zaburzenia endokrynne i osi przysadkowo-gonadalnej przejawiają się u kobiet zanikiem miesiączkowania, a u mężczyzn utratą seksualnych zainteresowań i potencji. (Anoreksja nie dotyczy wyłącznie kobiet, ale również mężczyzn – choć rzadziej).
- Zaburzenie nie spełnia kryteriów A i B dla żarłoczności psychicznej (łac.bulimia nervosa), czyli: A. Nawracające epizody przejadania się (co najmniej dwa razy tygodniowo w ciągu 3 miesięcy), w czasie których w krótkim okresie spożywane są duże ilości pokarmu. B. Utrzymuje się uporczywa koncentracja na jedzeniu i silne pragnienie lub poczucie przymusu jedzenia (głód).
Podobne kryteria zostały przedstawione w amerykańskiej Klasyfikacji DSM-IV. Są jednak uzupełnione o takie jak wskaźnik masy ciała mniejszy lub równy 17,5 kg/m2 oraz brak miesiączki u dziewczyn/kobiet miesiączkujących (stwierdzany przez trzy kolejne cykle miesiączkowe). Ponadto uwzględnia stałą obawę przed przytyciem i nieprawidłową samoocenę wyglądu (osoba z normalną masą ciała spostrzega siebie jako mającą nadwagę).
Według Klasyfikacji DSM-IV anoreksja może przebiegać w dwóch typach:
- restrykcyjnym, w którym obserwowana jest utrata masy ciała związana ze stałym ograniczeniem przyjmowania pokarmów,
- bulimiczno-wydalającym, charakteryzującym się napadami żarłoczności, a następnie przeczyszczaniem przewodu pokarmowego (wywoływanie wymiotów, stosowanie leków przeczyszczających, lewatyw, wlewek) lub intensywnych treningów fizycznych.
Przyczyny anoreksji
Etiologia anoreksji jest wieloczynnikowa, ale ostatecznie jeszcze nie została ustalona. Do czynników ryzyka rozwoju jadłowstrętu psychicznego zalicza się czynniki genetyczne, zaburzenia regulacji głodu i sytości, zaburzenia neuroprzekaźnictwa i hormonalne (nieprawidłowe funkcjonowanie osi podwzgórze-przysadka-gonada, nadnercza, tarczyca) oraz niepełne opróżnianie żołądka.
Ponadto brane są także pod uwagę czynniki osobowościowe, jak nadmierny perfekcjonizm, zależność emocjonalna od rodziców, nieumiejętność wyrażania swojego zdania, wygórowane wymagania wobec siebie, poczucie braku skuteczności podejmowanych działań, zaburzenia obrazu siebie, lęk przed przytyciem, zaburzenia percepcji głodu i sytości, tłumienie agresji oraz zaburzenia osobowości (obsesyjno-kompulsywna, histrioniczna, schizoidalna i schizotypowa).
Ponadto zwraca się także uwagę na czynniki rodzinne – głównie relacje między rodzicami, a osobą mającą problem. W rodzinach panują sztywne relacje, trudności z rozwiązywaniem konfliktów poprzez ich unikanie i angażowanie dziecka w rozwiązywanie spraw małżeńskich, blokowanie samodzielności, indywidualizacji dziecka, rozbudzanie nadmiernych aspiracji, nadopiekuńczość, dominująca rola matki w rodzinie – ojciec jest wycofany i obojętny.
Do wystąpienia jadłowstrętu psychicznego predysponują również czynniki społeczno-kulturowe, jak kult szczupłej sylwetki wśród młodych ludzi oraz wypełnianie wielu różnych (trudnych do pogodzenia) ról społecznych. Zwykle też z chorobą zmagają się dzieci z rodzin o średnim i wyższym statusie ekonomicznym oraz kobiety wykonujące zawód modelki, tancerki, gimnastyczki lub aktorki.
Warto jeszcze wspomnieć o czynnikach wyzwalających objawy jadłowstrętu psychicznego, jak np. okres dojrzewania i przechodzenie w kolejne etapy życia, negatywne uwagi odnośnie wyglądu, a zwłaszcza masy ciała, stosowanie diet redukujących masę ciała, wydarzenia stresowe i traumatyczne (np. problemy w szkole, urodzenie dziecka).
Objawy i diagnostyka różnicowa
Do objawów somatycznych jadłowstrętu psychicznego zaliczamy:
- utratę masy ciała, w tym masy mięśniowej i tkanki tłuszczowej, które doprowadzają do wyniszczenia organizmu,
- spowolnienie procesów metabolicznych, skutkujące obniżeniem temperatury ciała poniżej 36ºC i nietolerancją chłodu, obniżeniem ciśnienia tętniczego krwi,
- obwodowe obrzęki oraz zasinienie rąk i stóp,
- bradykardia, zaburzenia rytmu serca w postaci bloków przedsionkowo-komorowych i innych,
- objawy ze strony przewodu pokarmowego, jak uczucie pełności w żołądku, zaparcia, wzdęcia; stany zapalne żołądka i jelit,
- zanik cyklu miesiączkowego, zmiana wielkości macicy i jajników u kobiet,
- obniżenie stężenia hormonów płciowych u mężczyzn, skutkujące spadkiem zainteresowania aktywnością seksualną i zaburzeniami potencji,
- zmiany na skórze: lanugo (włoski podobne do meszku m.in. na twarzy), suchość, łuszczenie się, żółte podbarwienie skóry (z powodu nagromadzenia się karotenu); ponadto wypadanie włosów – zwłaszcza pod pachami i łonowych,
- u osób chorujących długo: zmniejszenie masy kostnej i osteoporoza – zwiększona tendencja do złamań kości,
- w typie bulimiczno-wydalającym: owrzodzenia śluzówki górnego odcinka przewodu pokarmowego, obrzęki ślinianek, ubytki szkliwa i próchnica zębów,
- anemia, leukopenia, zaburzenia gospodarki lipidowej, niski poziom białka całkowitego, objawy odwodnienia, niedobory elektrolitowe – świadczące o niedożywieniu.
Osoby cierpiące z powodu anoreksji doświadczają także cierpień psychicznych. Głównymi problemami są:
- nastrój z cechami dysforii, określany jako „matowy” nastrój,
- lęk przed przytyciem i obsesyjne myśli o niejedzeniu, stosowanie „bardzo wyszukanych” diet, częste ważenie się,
- niezdrowe relacje z grupą rówieśniczą – zwłaszcza z przedstawicielami płci przeciwnej, ograniczenie życia towarzyskiego, zaprzeczanie własnej kobiecości/męskości,
- perfekcjonizm związany z otrzymywaniem dobrych wyników w nauce,
- poczucie nieskuteczności w działaniu,
- błędne wyobrażenie własnego wyglądu, zaburzona percepcja siebie oraz dysmorfofobia,
- traktowanie zaburzenia jako stan naturalny, brak inicjatywy w podjęciu leczenia.
Diagnostyka różnicowa jadłowstrętu psychicznego powinna obejmować:
- zaburzenia hormonalne: niewydolność przysadki mózgowej, przewlekła niewydolność kory nadnerczy, nadczynność lub niedoczynność tarczycy, cukrzyca, choroba Addisona,
- nowotwory: zwykle ośrodkowego układu nerwowego,
- choroby układu pokarmowego: zespół tętnicy krezkowej górnej, zapalenie żołądka i jelit oraz wątroby, choroba Leśniowskiego-Crohna,
- infekcje: gruźlica,
- zaburzenia psychiczne (np. depresja, schizofrenia).
Możliwości leczenia
Postępowanie terapeutyczne powinno być całościowe i uwzględniać każdy aspekt życia. Na początku należy zwrócić uwagę na wyrównanie zagrażających zdrowiu i życiu niedoborów żywieniowych (specjalistyczne leczenie żywieniowe, uzupełnianie witamin i pierwiastków) oraz zaburzeń gospodarki hormonalnej (leczenie hormonalne). Również od samego początku powinna być wdrożona psychoterapia (behawioralna np. „kontrakt” dotyczący powrotu do prawidłowej masy ciała; indywidualna – nastawiona na poznanie pacjenta i jego problemów oraz wzmocnienie i motywowanie do działania; rodzinna – określenie relacji wewnątrzrodzinnych, występujących problemów i radzenia sobie z nimi).
Zadaniem terapeutów jest zmotywowanie pacjenta do rozpoczęcia leczenia, jego kontynuowania i w włączenia do leczenia osób, którym pacjent ufa i czuje się przy nich dobrze. W razie konieczności terapia może być wspomagana lekami – przeciwdepresyjnymi, uspokajającymi i przeciwpsychotycznymi.
Leczenie jadłowstrętu psychicznego może odbywać się w trybie ambulatoryjnym. Wskazaniem do leczenia szpitalnego jest zły stan zdrowia fizycznego (niedożywienie, zagrażające wyniszczenie, zaburzenia rytmu serca, niedociśnienie tętnicze, zaburzenia elektrolitowe, hipoglikemia, wystąpienie depresji lub stanu presuicydalnego, długi okres trwania choroby i brak skuteczności dotychczasowego leczenia).
Szacuje się, że wyzdrowienie jest możliwe u około 40-77% pacjentów. Przewlekły przebieg jadłowstrętu psychicznego notowany jest u około 20% chorych. Niestety 10-20% osób z rozpoznaną anoreksją umiera, a najczęstszymy przyczynami zgonu są wyniszczenie i samobójstwo.
Opracowano na podstawie:
- Bator E. et all. Anoreksja – przyczyny, przebieg, leczenie. Nowiny Lekarskie 2011, 80, 3, 184–191
- Krupka-Matuszczyk I., Matuszczyk M (red.). Psychiatria. Podręcznik dla studentów pielęgniarstwa. Śląski Uniwersytet Medyczny. Katowice 2007
- Cameron A.D. Sidorowicz S.K. (red.): Psychiatria Crash Course, Elsevier Urban&Partner, Wrocław 2009
- Heitzman J. (red.): Psychiatria Podręcznik dla studiów medycznych, PZWL, Warszawa 2007
- http://www.centrumzaburzenodzywiania.pl/zaburzenia-odzywiania-w-liczbach
