Na forach internetowych dla osób zmagających się z nowotworem możemy przeczytać historie ludzi, którym choroba zmieniła dotychczasowe życie. Wiele osób zmagających się z rakiem po leczeniu chemioterapią skarży się na szereg skutków ubocznych w postaci dolegliwości fizycznych. Niektórzy oprócz klasycznych objawów, które najczęściej współwystępują przy takiej formie kuracji, opisują także problemy ze skupieniem uwagi, zaburzenia koncentracji i pamięci. Martwi ich pogorszenie funkcjonowania intelektualnego, które może dokuczać zarówno w pracy, jak i w życiu codziennym.
Przyjrzyjmy się wybranym wypowiedziom z forum internetowego (przytoczone wypowiedzi pochodzą ze strony: http://amazonki.net):

• „Ja mam czasami wrażenie jakbym była nieobecna ale wiem, że ktoś do mnie mówi...A z pamięcią to już niejedne komiczne sytuacje były...Dwa dni po każdej chemii nawet po kilka razy czytam aby coś zrozumieć ...co wcześniej mi nie stwarzało problemu...pozdrawiam”
• „Ja też mam problemy ze skupieniem myśli, zapamiętywaniem szczegółów i widzę, że duże problemy zaczyna mi sprawiać poprawna polszczyzna, sadzę błędy, że hej(…)”
• „Jakiś czas po chemii miałam koszmarne problemy z pamięcią. Zaczynałam zdanie i w połowie nie pamiętałam już, co chciałam powiedzieć. Albo zapominałam jakiegoś słowa.”
• „Skończyłam chemię w połowie lutego, a od 1 kwietnia poszłam do pracy. 
• Najgorzej było, gdy wzywała mnie dyrektor, mówiła do mnie, co trzeba zrobić, a kiedy wracałam do pokoju już nie pamiętałam po co mnie wzywała.”

Badania kliniczne pokazują, że problem zaburzeń procesów poznawczych po zastosowaniu leczenia cytostatykami (leki przeciwnowotworowe) dotyczy około 8-39% pacjentów, u których stwierdza się trudności w funkcjonowaniu kognitywnym na podstawie badań przeprowadzanych rzetelnymi testami psychometrycznymi. Uważa się, że najbardziej nasilone objawy występują w trakcie samej terapii farmakologicznej, łagodniejąc po jego zakończeniu. Pacjenci jeszcze do niedawna skarżyli się, że mimo zgłaszania rozmaitych skarg dotyczących najczęściej zaburzeń pamięci oraz koncentracji uwagi, nie otrzymywali żadnej pomocy oraz wsparcia ze strony lekarzy. Obecnie jednak pojawia się coraz więcej badań, które potwierdzają i wyjaśniają to zjawisko, nazywane często „Chemobrain”. „Chemobrain” to zespół zaburzeń poznawczych, najczęściej łagodnych, występujących u pacjentów z chorobą nowotworową, u których stosuje się chemioterapię.

Zaburzenia poznawcze dotyczą najczęściej:

• trudności zapamiętywania nowych informacji
• obniżenia szybkości przypominania
• luk w pamięci – zapominanie określonych słów, nazw, tytułów, nazwisk, imion
• wyraźnego zmniejszenia pojemności pamięci krótkotrwałej
• zmniejszenia pojemności i przerzutności uwagi
• problemów z koncentracją
• wydłużenia czasu reakcji

Przyczyny

Dlaczego chemioterapia może w tak znaczny sposób zaburzać funkcjonowanie naszego mózgu? Prawdopodobnie wiele zależy od profilu genowego pacjenta, a także od rodzaju stosowanej terapii. Podkreśla się także duże znaczenie stanu emocjonalnego oraz strategii radzenia sobie ze stresem. Badania pokazują, że depresja, poczucie wyczerpania psychofizycznego oraz nadmierna ilość emocji negatywnych są czynnikami często współwystępującymi z zaburzeniami procesów poznawczych. Naukowcy twierdzą, że same cytostatyki stosowane w leczeniu wpływają na zmiany metaboliczne w mózgu, mogą uszkadzać neurony i zakłócać transfer między nimi. Oprócz tego należy pamiętać, że pacjenci onkologiczni są poddawani także innym zabiegom, między innymi radioterapii oraz leczeniu chirurgicznemu, co również może wpływać na jakość funkcjonowania ich mózgu.
 

Terapia

Oczywiście pracę umysłu można wspomagać poprzez rozmaite treningi. Ich rodzaj zależy od typu stwierdzonych zaburzeń. Problemy z uwagą możemy rehabilitować między innymi za pomocą metod komputerowych, treningów behawioralnych oraz technik relaksacyjnych. W przypadku dysfunkcji procesów pamięciowych w ostatnich latach największym powodzeniem cieszą się wspomagające programy komputerowe. Zaburzenia funkcji wykonawczych mogą być wspomagane przez trening umiejętności sprawowania kontroli nad własnymi działaniami, obejmując procesy podejmowania decyzji oraz rozwiązywania problemów. Pomocny okazuje się także trening behawioralny oraz wsparcie najbliższego otoczenia i profesjonalna opieka psychologiczna.
 

Analiza przypadku

Analizy pojedynczych przypadków ludzi poddanych chemioterapii mogą nam wskazać rzeczywistą sprawność funkcjonowania poznawczego pacjentów. W analizie przeprowadzonej przez Agnieszkę Pietrzyk sprawdzano funkcje intelektualne dwóch osób poddanych leczeniu cytostatykami. Badano dwójkę przyszłych studentów, chłopaka i dziewczynę, u których nowotwór rozpoznano po maturze, a leczenie zakończono przed rozpoczęciem studiów. Po cyklach chemioterapii uskarżali się na pogorszenie funkcjonowania intelektualnego. W ramach pomocy zaproponowano im wsparcie w postaci pomocy psychologicznej oraz terapię farmakologiczną. W warunkach polskich do oceny różnych funkcji poznawczych stosuje się najczęściej skalę inteligencji Wechslera, którą ze względu na satysfakcjonującą rzetelność wykorzystano również w tym przypadku. Okazało, że wyniki uzyskane po leczeniu są niższe niemal w każdej skali. Dziewczyna z powodu urazu i lęku przed przyjmowaniem kolejnych leków, odmówiła zastosowania farmakoterapii. Niemniej jednak poddana treningom stymulującym sprawność mózgu, stwierdziła, że po terapii zauważa poprawę, aczkolwiek nadal doskwierały jej deficyty, dlatego uznała, że takie zajęcia, mimo że pomocne, nie są w jej przypadku wystarczające. U badanego mężczyzny również stwierdzono pogorszenie we wszystkich możliwych skalach testu inteligencji Wechslera. Po zakończeniu leczenia skorzystał z treningu poznawczego oraz farmakoterapii wspierającej funkcje intelektualne. Znacząco polepszyła się większość procesów poznawczych. Nadal jednak skarżył się na zaburzenia uwagi i niski poziom energii umysłowej.

Warto pamiętać, że bardzo dużą rolę odgrywa stan emocjonalny pacjentów. Depresja i obniżenie nastroju również mogą być wiodącymi czynnikami zakłócającymi podstawowe procesy intelektualne. Bardziej dogłębna analiza tego problemu może pomóc opracować skuteczniejsze terapie, a każdemu pacjentowi zapewnić odpowiednie wsparcie.
 

Literatura:

• Pietrzyk, A. (2010). Poznawcze funkcjonowanie pacjenta onkologicznego przed chemioterapią i po chemioterapii. Kierunki pomocy medycznej i pozamedycznej w odzyskiwaniu sprawności umysłowej. Analizy przypadków dwojga studentów – kobiety i mężczyzny. Psychoonkologia, 1, 29-35.
• Hermelink, K., Untch, M., Lux, M., Kreienberg, R., Beck, T., Bauerfeind, I., Münzel, K. (2007). Cognitive Function During Neoadjuvant Chemotherapy for Breast Cancer. Cancer, 109 (9), 1905-1913.