Wodogłowie (łac. hydrocephalus) to stan, w którym dochodzi do nagromadzenia się płynu mózgowo-rdzeniowego w komorach mózgu. Dzieje się tak na skutek trudności w odpływie płynu mózgowo-rdzeniowego i wówczas mówimy o wodogłowiu niekomunikującym, bądź też z powodu niewystarczającego wchłaniania płynu (wodogłowie niekomunikujące). Wodogłowie może być wadą wrodzoną (z powodu wady wrodzonej) lub nabytą (z powodu czynników oddziałujących na organizm, czyli np. urazu, krwawień, infekcji lub progresji wady).

 Do przyczyn wodogłowia zaliczamy wady wrodzone wodociągu mózgu, zespoły genetyczne w tym zespół Arnolda-Chiariego i Dandy-Walkera, wady naczyń krwionośnych mózgu i nowotwory tylnej jamy czaszki, urazy czaszkowo-mózgowe, krwawienia dokomorowe u noworodków przedwcześnie urodzonych, a także krwawienia i torbiele podpajęczynówkowe, neuroinfekcje, nacieki nowotworowe i przebycie infekcji przez matkę podczas ciąży.

Do objawów wodogłowia u niemowląt zaliczamy wzmożone ciśnienie śródczaszkowe, nadmierny przyrost obwodu głowy (wielkość głowy jest nieproporcjonalna do reszty ciała), uwypuklenie ciemiączek (ciemiączko przednie jest uwypuklone i tętniące), rozejście się szwów czaszkowych, poszerzenie i napięcie żył na głowie (nasilające się podczas kaszlu, płaczu; skóra na głowie podatna na uszkodzenia, rozciągnięta, błyszcząca), płacz wysokotonowy. Ponadto stwierdza się objaw zachodzącego słońca (zwrócenie gałek ocznych do dołu, w taki sposób, że tęczówka „chowa się” za i poniżej powieki), objaw Macewena (podczas opukiwania czaszki słyszalny jest dźwięczny odgłos), leniwą reakcję źrenic na światło, anizokorię, zaburzenia świadomości (senność, rozdrażnienie, pobudzenie i inne, aż do śpiączki) oraz nieprawidłowe odruchy niemowlęce.

U dzieci starszych będą występowały objawy wzmożonego ciśnienia wewnątrzczaszkowego bez rozejścia się szwów czaszkowych, ponieważ są już one skostniałe. Do objawów sugerujących wodogłowie zalicza się:

- zmęczenie, drażliwość, osłabienie, problemy w szkole, trudności z uczeniem się i zapamiętywaniem,

- zaburzenia zachowania, wyraźne zmiany osobowości, apatia, letarg, bierność,

- bóle głowy nasilające się w pozycji leżącej (po obudzeniu), a ustępujące po wymiotach,

- wymioty chlustające, brak apetytu, nudności,

- zaburzenia widzenia (zamazane, podwójne widzenie),

- napady padaczkowe,

- obrzęk tarczy nerwu wzrokowego, zez,

- niezborność ruchowa, trudności z wykonaniem czynności na polecenie słowne,

- zaburzenia świadomości, ze śpiączką włącznie. 

Nie zawsze jednak dochodzi do podwyższenia ciśnienia wewnątrzczaszkowego w przebiegu wodogłowia. Takim wyjątkowym rozpoznaniem jest zespół Hakima, znany jako wodogłowie normotensyjne obserwowane po urazach głowy. Objawami wskazującymi na zespół Hakima jest demencja, niepewny chód na szerokiej podstawie, nietrzymanie moczu i czasem niedowłady.

Diagnostyka wodogłowia

O wodogłowiu wrodzonym można dowiedzieć się podczas wykonywanych rutynowo w ciąży badaniach USG, co jest widoczne już w 14 tygodniu życia płodowego.

U dzieci przedwcześnie urodzonych, noworodków i niemowląt w celach diagnostycznych wykonywane jest USG przezciemiączkowe. Dziecko zostaje skonsultowane przez neurologa i neurochirurga. Wykonywane są inne badania obrazowe jak tomografia komputerowa i rezonans magnetyczny.

Różnicującym wodogłowie komunikujące od niekomunikującego jest badanie znane jako cysterografia, polegająca na podaniu specjalnego kontrastu do płynu mózgowo-rdzeniowego i wykonaniu tomografii komputerowej. Przydatna jest także angiografia, podczas której można stwierdzić lub wykluczyć obecność wad naczyniowych w obrębie mózgu. Wykonywane jest także badanie płynu mózgowo-rdzeniowego oraz pomiar ciśnienia w komorach mózgu i kanale kręgowym. U dzieci starszych przeprowadzane są badania psychologiczne.

Wodogłowie to wada, którą można odbarczyć chirurgicznie. Operacje polegające na implantacji układów zastwkowych są wykonywane przez neurochirurgów. Zakładane są układy:

- komorowo-otrzewnowy (stosowany najczęściej; płyn mózgowo-rdzeniowy jest odprowadzany specjalnym drenem do jamy brzusznej),

- komorowo-przedsionkowy (płyn mózgowo-rdzeniowy jest odprowadzany do przedsionka serca),

- komorowo-opłucnowy (stosowane bardzo rzadko; płyn odprowadzany do jamy opłucnej),

- drenaż lędźwiowo-otrzewnowy (stosowany najczęściej u dorosłych, polega na przeprowadzeniu drenu od przestrzeni podpajęczynówkowej rdzenia kręgowego odcinka lędźwiowego do jamy brzusznej).

Pozostałe metody leczenia wodogłowia to endoskopowa wentrikulocysternostomia, zewnętrzny drenaż komorowy w przypadku neuroinfekcji oraz zespolenie międzykomorowe jeśli u pacjenta stwierdzono zwężenie wodociągu mózgu czy też guza w tylnej jamie czaszki.

Opracowano na podstawie:
1. Lissauer T., Clayden G, Milanowski A. (red. wyd. I polskiego), Pediatria, Elsevier Urban&Partner, Wrocław 2009
2. Dróżdż-Gessner Z., „Zarys pielegniarstwa pediatrycznego”, Wydawnictwo Naukowe Akademii Medycznej im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu, Poznań 2006
3. Muscari M.E., Bernat K.(red. naukowa wyd. polskiego), „Pediatria i pielęgniarstwo pediatryczne”, CZELEJ, Lublin 2005