Tężec (łac. tetanus) to choroba infekcyjna spowodowana bakterią Clostridium tetani. Jej przetrwalniki obecne są w naszym środowisku, a zakażamy się na skutek zabrudzenia rany materiałem zawierającym Clostridium lub jej przetrwalniki. Choroba jest wywołana przez działanie neurotoksyn bakteryjnych. Głównym objawem są skurcze mięśni twarzy i szczękościsk. Najwięcej niepokoju budzi tężec noworodkowy wynikający z zainfekowania kikuta pępowiny podczas jej przecięcia zabrudzonymi narzędziami. Działania profilaktyczne i edukacja społeczna pozwoliła na zmniejszenie liczby zakażeń w krajach rozwiniętych [1]. Śmiertelność w przypadku rozwiniętej choroby wynosi około 30-60% [2].
 
O bakterii...
 
Clostridium tetani, czyli laseczka tężca to Gram-dodatnia laseczka beztlenowa, powszechnie obecna w glebie, kurzu, wodzie, przewodzie pokarmowym zwierząt [3]. Za infekcję odpowiada toksyna znana pod nazwą tetanospazmina, która szerzy się drogą układu nerwowego (neurotoksyna). Jest oporna na suszenie i środki dezynfekujące. Do infekcji najczęściej dochodzi w okresie letnim [2], a wrotami zakażenia może być nawet banalne otarcie naskórka. Największe ryzyko niosą rany tłuczone, miażdżone, kłute oraz rozległe oparzenia i odmrożenia [3]. Okres wylęgania wynosi od kilku dni do kilku miesięcy (zwykle od 3 dni do 3 tygodni) i zależy od odległości rany od ośrodkowego układu nerwowego [2].
 
Objawy infekcji tężcowej
 
Do zakażeń dochodzi u ludzi w każdym wieku, ale szczególnie niebezpieczeństwo występuje w przypadku noworodków, osób starszych, a także osób pracujących w zetknięciu z glebą i odchodami zwierząt (zwłaszcza koni).
Tężec charakteryzuje się występowaniem skurczami mięśni, początkowo w obrębie twarzy. Obserwowany jest szczękościsk. W miarę progresji choroby, nieznaczne bodźce mogą wywoływać uogólniony napad tężcowy. To z kolei wiedzie do poważnych powikłań i zgonu, jeśli pacjent nie jest leczony. W przypadku tężca noworodkowego – choroba często kończy się śmiercią [1].
W ranie przez którą wniknęły bakterie, raczej nie stwierdza się jakichś charakterystycznych cech zapalnych, a przed wystąpieniem objawów tężca jest najczęściej już zagojona [2].
 
Wyróżniamy trzy postacie tężca: miejscową, uogólnioną i mózgową. W przypadku tężca miejscowego skurcze mięśniowe i prężenia występują jedynie w okolicy zranienia. Cechuje go łagodny przebieg, a objawy samoistnie ustępują po wielu tygodniach [2].

Niestety większość przypadków tężca przebiega w formie uogólnionej. Jej początek zwiastuje złe samopoczucie, wzmożona potliwość, uczucie napięcia mięśni oraz zaburzenia czucia w ranie. Szczególnie znamienite jest wzmożone napięcie mięśni żwaczy, które skutkuje szczękościskiem i „uśmiechem sardonicznym”. Następnie pojawiają się skurcze innych grup mięśniowych i napady bolesnych prężeń (początkowo krótkotrwałe, ale z czasem występujące częściej i trwające dłużej). Niebezpiecznym dla pacjenta z tężcem uogólnionym jest opistotonus, czyli łukowate wygięcie ciała z oparciem na potylicy i piętach, gdyż może skutkować złamaniem kręgosłupa w odcinku piersiowym. Objawami towarzyszącymi jest wysoka gorączka, nadciśnienie tętnicze oraz niedotlenienie mózgu podczas prężeń i inne objawy autonomiczne (w ciężkich przypadkach). Objawy intensywne tężca uogólnionego trwają zwykle 1-2 tygodnie, ustępują stopniowo w przeciągu 2-4 tygodni [2].
 
Postać mózgowa tężca występuje rzadko. Predysponują do niej zranienia głowy i twarzy, a objawy infekcji pojawiają się szybko, bo około 1-2 dni od zranienia. Pacjent prezentuje oznaki uszkodzenia nerwów czaszkowych. Należy wiedzieć, że postać mózgowa tężca może się uogólnić [2].
 
Budzący strach tężec noworodkowy to postać tężca uogólnionego występującego u dzieci około 3-14 dni po urodzeniu. Za typowe objawy uznaje się pogorszenie ssania, intensywny płacz, różnego stopnia szczękościsk oraz trudności w połykaniu. Jak wspomniano wcześniej, laseczka tężca wnika przez nieprawidłowo zabezpieczony kikut pępowinowy i zaniedbanie czystości wykonywania przecięcia pępowiny [1].
 
Należy też wiedzieć, że tężec uogólniony może zostać powikłany zespołem Guillain-Barrégo. Objawy tego zespołu łagodnieją po terapii dożylnymi wlewami imunoglobulin przez 5 dni. Zespół Guillain-Barrégo może być ważną przyczyną osłabienia mięśni u pacjentów z tężcem [4].

Zespół Guillain-Barrégo
 
Diagnostyka i leczenie
 
W celu diagnostycznym istotne jest zebranie wywiadu od pacjenta lub jego rodziny. Badania bakteriologiczne i serologiczne okazują się nieprzydatne. Diagnostyka różnicowa powinna obejmować szybkie wykluczenie innych przyczyn szczękościsku np. zapalenie migdałków, zapalenie stawów skroniowo-żuchwowych, stany zapalne dziąseł i jamy ustnej, atak histerii, neuroinfekcje, zatrucie strychniną, a także tężyczka z powodu niedoboru wapnia [2] i wyżymające się zęby ósme.
 
Leczenie
 
Należy dokonać chirurgicznego oczyszczenia rany. Pacjenci, u których stwierdzono tężec, powinni być leczeni na oddziałach intensywnej terapii. Lekiem z wyboru jest surowica przeciwtężcowa, która wiąże jad tężcowy krążący we krwi. Równocześnie choremu należy podać szczepionkę przeciwtężcową [2, 5].
 
Pacjent powinien mieć zapewnione spokojne warunki do wypoczynku. Jeśli prężenia nasilają się, wdrażana jest analgosedacja (leki nasenne i silne przeciwbólowe w dożylnym wlewie ciągłym) i podawane leki zwiotczające mięśnie. Pacjent zostaje zaintubowany, a jego oddychanie okresowo przejmuje respirator. W niektórych szpitalach podawany jest podpajęczynówkowo baklofen, mający na celu rozluźnić mięśnie i ograniczyć podaż leków sedujących [6]. Istotne jest także wdrożenie wysokokalorycznego żywienia enteralnego np. przez sondę dożołądkową [5] z powodu zwiększonego zapotrzebowania na energię spowodowanego skurczami i prężeniami mięśni.
 
Szczepienia profilaktyczne (za Państwowym Zakładem Higieny)
 
W profilaktyce tężca dużą rolę odgrywają szczepienia ochronne. Wykonywane są szczepionką DtwP w następującym schemacie:

 
Zaleca się także, aby podać dawkę przypominającą szczepionki Td lub dTpa:

Jeśli u osób zranionych ryzyko wystąpienia tężca jest wysokie, może być zastosowana dawka przypominająca lub kilka dawek szczepionki, a niekiedy też anatoksyna [3].
 
Na podstawie: