Bycie nastolatkiem to szczególny czas – z jednej strony ma się większą swobodę niż jako dziecko, z drugiej odpowiedzialność nie jest jeszcze tak duża, jak u dorosłych. Okres ten charakteryzuje się sporymi zmianami w motywacji, myśleniu, zachowaniu i relacjach społecznych. Według autorów artykułu przeglądowego opublikowanego niedawno w Developmental Cognitive Neuroscience istniejące modele rozwoju neurologicznego najczęściej pomijają jeden bardzo istotny aspekt dojrzewania: że jest to krytyczny okres dla rozwoju miłości romantycznej i pożądania seksualnego. W nielicznych modelach, w których ten komponent jest ujmowany, kładzie się nacisk na jego negatywne znaczenie jako zachowania ryzykownego. Natomiast w omawianym artykule podkreślona zostaje potrzeba podjęcia rozważań również w zakresie tego, jaki przebieg rozwoju romantyczności i seksualności może być określany jako prawidłowy i pozytywny oraz jakie procesy neuronalne mu towarzyszą.

W czasie dojrzewania nastolatek zdobywa wiedzę i doświadczenie pozwalające mu na coraz lepsze radzenie sobie w relacjach społecznych, a docelowo na stworzenie i utrzymanie intymnej relacji. By to osiągnąć, opanowuje (w lepszym bądź gorszym stopniu) szereg umiejętności: radzenia sobie z emocjami związanymi z obcowaniem z atrakcyjną osobą, sprawności komunikacyjnej (np. zapraszanie na randkę), przeżywania pobudzenia seksualnego w obecności obcej osoby, radzenia sobie z odrzuceniem, zerwaniem itd. Ta „nauka” odbywa się na tle zmian hormonalnych, fizycznych i fizjologicznych zachodzących podczas dojrzewania, ma miejsce w pewnym kontekście społecznym i towarzyszą jej zmiany neuronalne o charakterze strukturalnym i funkcjonalnym. Mózgi nastolatków są uwrażliwione w procesie uczenia się na wzmocnienie pozytywne (nagradzanie). Zarówno w stanie miłości romantycznej, jak i odczuwania pożądania seksualnego aktywacji ulega układ dopaminergiczny, a więc są one doświadczane jako nagroda. Ponadto miłość romantyczna związana jest z obniżoną aktywacją ciała migdałowatego, przy jej przeżywaniu dochodzi także do aktywacji pola brzusznego nakrywki (związanego z przyjemnością i motywacją do dążenia do nagrody), z kolei podczas pobudzenia seksualnego aktywowane jest prążkowie brzuszne – obszar wiązany z motywacją i przewidywaniem wartości nagrody.

Ważnym czynnikiem wpływającym na przebieg procesu dojrzewania są zmiany stężenia hormonów. Te same hormony, które przyczyniają się do rozwoju drugorzędowych cech płciowych, odgrywają także kluczową rolę w reorganizacji obwodów neuronalnych. W efekcie osoby nastoletnie doświadczają zwiększonej motywacji do poszukiwania nagród, spotęgowanego odczuwania nagrody i wyższej motywacji do angażowania się w relacje społeczne (w tym w romantyczne i seksualne zachowania), a także zintensyfikowanej chęci poszukiwania wrażeń, która to potrzeba sprawia, że nowe, bardzo intensywne uczucia wydają się być bardziej pociągające. W procesy te są zaangażowane zarówno hormony gonadalne, jak i inne hormony i neuroprzekaźniki, takie jak oksytocyna, wazopresyna, dopamina, serotonina czy kortyzol. Zmiany w stężeniach tych związków stwarzają fizjologicznie idealne warunki sprzyjające zainteresowaniu młodych ludzi doświadczaniem miłości romantycznej oraz atrakcyjności seksualnej. Kluczowe dla tego okresu hormony to testosteron i estradiol. Dużą ilość receptorów dla testosteronu znaleźć można w ciele migdałowatym (związanym z unikaniem zagrożeń) oraz w jądrze półleżącym (część układu nagrody). Z kolei zwiększone stężenia estradiolu u dojrzewających dziewczynek są związane z m.in. z intensyfikacją wzrostu substancji białej i mniejszym zanikaniem materii szarej.

Ogromną rolę w prawidłowym przebiegu dojrzewania i zachodzących w jego trakcie zmian neurohormonalnych ma kontekst społeczny. Autorzy publikacji wyróżniają trzy kluczowe komponenty tego kontekstu: rodziców, rówieśników oraz media. Rodzice odgrywają podstawową rolę w dostarczaniu wsparcia oraz informacji o romantycznych i seksualnych zachowaniach. Jakość relacji z rodzicami wpływa zarówno na rozwój neuronalny, jak i zachowania seksualne. Przykładowo, bardziej pozytywne relacje z matką we wczesnym okresie dojrzewania były związane z obniżeniem objętościowego wzrostu jądra migdałowatego, struktury związanej m.in. z przetwarzaniem emocji i reakcjami obronnymi. Ponadto, pozytywne relacje z rodzicami korelowały ze zmniejszonym dążeniem do współżycia, a także opóźnieniem wieku inicjacji seksualnej, częstszym użyciem prezerwatyw, mniejszą ilością przypadkowych ciąż i mniejszą liczbą partnerów seksualnych. Wypływa z tego ważna wskazówka dla rodziców, którzy powinni być obecni i zaangażowani w życie nastolatka, wspierając jego poprawne przechodzenie przez ten okres.

Na decyzje o zachowaniach seksualnych wpływają także rówieśnicy. Jak wykazały niektóre badania, obecność rówieśników powoduje wzrost aktywacji prążkowia brzusznego, a także podejmowanie bardziej ryzykownych zachowań. Posiadanie aktywnych seksualnie rówieśników jest powiązane z wcześniejszą inicjacją seksualną, częstszą aktywnością seksualną, a także większą liczbą partnerów seksualnych. Wskazuje się, że istotne może być również oddziaływanie mediów na zachowania seksualne. Szacuje się, że ponad 70% programów zawiera treści o podtekście seksualnym, tak więc nastolatkowie mają szeroki kontakt z takimi treściami.

Zaobserwowano, że w ciągu ostatnich lat wiek wchodzenia w okres dojrzewania ulega obniżeniu, a tym samym coraz wcześniej młodzi ludzie biologicznie są zdolni do rozmnażania. Jednocześnie wiek, w którym decydują się na posiadanie potomstwa, ulega coraz większemu przesunięciu, co ukazuje zmieniające się oddziaływanie czynników biologicznych, społecznych i kulturowych. 

Okres dojrzewania jest krytyczny dla rozwoju tożsamości romantycznej i seksualnej. To czas, który ma zaowocować możliwością wchodzenia i utrzymywania intymnych związków oraz udaną reprodukcją w życiu dorosłym. Dlatego niezmiernie istotnym zadaniem staje się wskazanie wszystkich kluczowych dla optymalnego przebiegu tego etapu czynników.

Na podstawie:

Suleiman AB, Galvan A, Harden KP, Dahl RE, Becoming a sexual being: The ‘elephant in the room’ of adolescent brain development. Dev. Cogn. Neurosci. (2016), http://dx.doi.org/10.1016/j.dcn.2016.09.004