Mianem paraliżu sennego określa się niezwykłe doświadczenie utraty kontroli nad mięśniami przy zachowaniu świadomości, przytrafiające się najczęściej przy zapadaniu w sen (stany hipnagogiczne), ale też i budzeniu się (stany hipnopompiczne). Jego występowaniu sprzyja spanie na wznak, nieregularny sen i stresujące przeżycia w ostatnich dniach. Choć nierzadko nie należy do przyjemnych, sam w sobie nie stanowi przejawu choroby. O zaburzeniu można mówić wtedy, gdy pojawia się często i wiąże się dużym dyskomfortem emocjonalnym. Przerażające doświadczenie porażenia przysennego przydarza się zaskakująco dużej grupie ludzi - w zależności od badań - od 5 do 57% osób doświadcza w ciągu życia przynajmniej jednego epizodu paraliżu sennego. Wyniki te są wyższe w badaniach studentów (28,3%) i pacjentów psychiatrycznych (31,9%). Należy jednak pamiętać o tym, że nie ma mocnych podstaw, by łączyć zaburzenia psychiczne z paraliżem sennym.

Nocny folklor

Nie dziwi zatem, że w mitach całego świata spotkać można istoty demoniczne dręczące ludzi podczas snu, postacie podobne zmorze z wiersza Bolesława Leśmiana Dusiołek:

Siadł Bajdale na piersi, jak ten kruk na snopie, —

Póty dusił i dusił, aż coś warkło w chłopie!

Obecna w folklorze słowiańskim zmora (znana też jako mara) ma swój odpowiednik w kulturze japońskiej - kanashibari jest mściwym duchem, powracającym z zaświatu, by odegrać się na kimś z żyjących poprzez duszenie ich w czasie snu. W kulturze kanadyjskich Innuitów za paraliż senny (znany jako uqumangriniq) odpowiadają zaklęcia rzucane przez szamanów. W Nigerii śpiących mężczyzn dręczy żeński demon. W Brazylii znany jest demon pisadeira, przybierająca często postać starej kobiety, nierzadko noszącej nakrycie głowy w postaci czerwonej czapki. W średniowiecznej Europie popularne były nocne odwiedziny sukkubów i inkubów, istot demonicznych obcujących seksualnie z mężczyznami i kobietami. Religia chrześcijańska przypisywała im jednoznacznie negatywny diaboliczny charakter. Współcześnie sugeruje się, że zjawisko to może dawać początek doświadczeniom opisywanym jako nocne porwania przez istoty pozaziemskie.

Część badaczy wskazuje na to, że kulturowe znaczenie przypisywane zjawisku paraliżu sennego może odgrywać dużą rolę w doświadczaniu jego przebiegu. Niektóre społeczne wyjaśnienia tego przeżycia mogą sprawiać, że staje się szczególnie przerażającym doświadczeniem. Przykładem może być różnica pomiędzy dominującą interpretacją paraliżu sennego w Egipcie i w Danii (Jalal i Hinton, 2013; Jalal, Simons-Rudolph, Jalal, Hinton, 2014). W Egipcie powszechne jest przekonanie, że za odpowiadają za niego złe dżinny, istoty nadprzyrodzone będące częścią wierzeń islamskich. Współcześnie Duńczycy nie mają ugruntowanych przekonań na temat nadnaturalnego charakteru paraliżu sennego. Stanowi on dla nich jedynie dziwne doświadczenie o charakterze fizjologicznym. Jak można się spodziewać, mieszkańcy Egiptu częściej opisują je jako doświadczenie przerażające. W Danii znacznie rzadziej wiąże się ono z obawą o własne życie (17% w Danii vs 50% w Egipcie). Samo rozpowszechnienie tego zjawiska jest większe w Egipcie (25%) niż w Danii (44%). Ponieważ mamy do czynienia z korelacją, trudno z całą pewnością wyrokować o tym, co stanowi przyczynę, a co skutek. Być może obawa przed spotkaniem ze złymi duchami może skutkować tym, że sen wiąże się z większym obciążeniem emocjonalnym a w konsekwencji – większym ryzykiem wystąpienia paraliżu sennego. Takie spotkania mogą też być lepiej zapamiętywane. Możliwa jest również sytuacja odwrotna – kulturowa interpretacja zjawiska paraliżu sennego może wynikać z jego rozpowszechnienia na danym obszarze (które ma zupełnie inne, nieznane przyczyny). Bez przeprowadzenia badań eksperymentalnych trudno jednoznacznie odpowiedzieć na to pytanie.

Pomiędzy jawą a fazą REM

W jaki sposób współczesna nauka tłumaczy zjawisko paraliżu sennego? Prawdopodobnie ma to związek z zaburzeniami przechodzenia pomiędzy fazami snu, w szczególności z częściowym pozostawaniem w fazie snu paradoksalnego (ang. REM, od rapid-eye-movement, szybkie ruchy gałek ocznych). To w trakcie tej fazy najczęściej podróżujemy w kosmosie, uciekamy przez nieznanym zagrożeniem i wypadają nam zęby. Innymi słowy, śnimy. W trakcie fazy REM obserwuje się wzrost częstotliwości skurczów serca i nieregularny oddech. Poza niektórymi narządami wewnętrznymi i genitaliami, ciało jest w tym czasie sparaliżowane. Paraliż mięśni powodują prawdopodobnie hamujące neuroprzekaźniki, tj. GABA i glicyna. Są one uwalniane z neuronów zlokalizowanych w brzuszno-przyśrodkowej części rdzenia przedłużonego.

Blokowana jest w ten sposób aktywność motoryczna, która mogłaby nam zagrozić podczas snu. Łatwo wyobrazić sobie, co stałoby się ze zwierzętami które nocą beztrosko biegałyby po świecie, nie reagując na to, co dzieje się dookoła nich. Badania prowadzone na zwierzętach pokazały, że uszkodzenie niektórych fragmentów pnia mózgu powoduje, że podczas fazy snu analogicznej do REM wykonywały one te same czynności, które wykonywały w stanie czuwania – biegały, lizały się i przeżuwały wyimaginowany pokarm.

Spekuluje się, że brak synchronizacji pomiędzy atonią mięśniową – stanem paraliżu mięśni – a aktywnością pozostałych obszarów mózgu wywołuje zjawisko paraliżu sennego. Innymi słowy, ciało doświadcza jeszcze skutków fazy REM podczas gdy mózg wybudza się ze snu. Powoduje to, że choć jesteśmy już świadomi, to nie możemy się poruszać. Z kolei zmiany w rytmie oddechu i  napięciu mięśni mogą sprawiać, że doświadczamy uczucia ucisku na klatkę piersiową. Pokazuje to, że sen nie jest dla mózgu stanem globalnym – poszczególne jego części śpią na swój sposób.  

Powstające w ten sposób przerażające doświadczenia towarzyszą ludzkości od dawien dawna. Obrosły w liczne mity i legendy nadające sens zdarzeniu, które stanowić może jedynie niefortunny wypadek przy pracy naszego układu nerwowego.

Na podstawie:

de Sá, J. F., & Mota-Rolim, S. A. (2016). Sleep paralysis in Brazilian folklore and other cultures: a brief review. Frontiers in psychology, 7.

Literatura:

Jalal, B., & Hinton, D. E. (2013). Rates and characteristics of sleep paralysis in the general population of Denmark and Egypt. Culture, medicine, and psychiatry, 37(3), 534-548.

Jalal, B., Simons-Rudolph, J., Jalal, B., & Hinton, D. E. (2014). Explanations of sleep paralysis among Egyptian college students and the general population in Egypt and Denmark. Transcultural psychiatry, 51(2), 158-175.