Dieta ketogenna jest jedną z naturalnych metod leczenia padaczki lekoopornej. Powinna być stosowana pod kierunkiem doświadczonych w tym zakresie lekarza i dietetyka. Nie zaleca się jej prowadzić „na własną rękę”, żeby niechcący nie doprowadzić do groźnych powikłań. Dieta ketogenna do niedawna nie budziła zainteresowania i „zaufania” wśród polskich lekarzy. Dopiero gdy w ciągu ostatnich lat nauka przyniosła dowody na jej skuteczność w pewnych grupach chorych, zaczęto zgłębiać „tajniki” diety.
 
Dotychczas w Polsce terapię dietą ketogenną przeprowadza się jedynie w trzech ośrodkach: Centrum Zdrowia Dziecka w Warszawie, Górnośląskim Centrum Zdrowia Dziecka w Katowicach oraz Chorzowskim Centrum Pediatrii i Onkologii. Po raz pierwszy w Polsce (2000 r.) oficjalnie zastosowała ją u swoich pacjentów neurolog z Łodzi, dr Maria Zubiel, podczas gdy na świecie znano ją już prawie 80 lat wcześniej...
 
Skąd działanie przeciwdrgawkowe diety ketogennej?
 
Skutki diety ketogennej są porównywalne z zastosowaniem postu. Istnieje kilka hipotez na temat przeciwdrgawkowego działania diety. Pierwsza z nich zakłada, że wynika ono z ketozy wywołanej obecnością ciał ketonowych we krwi. Według innych prawdopodobnie to wynik kwasicy towarzyszącej ketozie lub też zmiany w koncentracji tłuszczów w mózgu oraz równowagi wodno-elektrolitowej. Ciała ketonowe mają podobną budowę do kwasu gamma-aminomasłowego, co sugerowałoby, że mogą wykazywać działanie przeciwdrgawkowe.
 
Podstawowe informacje o diecie ketogennej
 
Dieta ketogenna najskuteczniejsza jest u dzieci w wieku 1-10 lat. Zwykle jest prowadzona przez 2-3 lata (podobnie jak farmakoterapia). Musi być indywidualnie opracowana dla każdego dziecka. W ciągu dnia musi ono zjeść trzy posiłki, które mają zawierać stałą ilość tłuszczów, białek i węglowodanów. Posiłki muszą być traktowane jak leki, a więc przyjmowane regularnie, o skrupulatnie wyliczonej masie i proporcjach.
 
Główne źródła białka w diecie ketogennej to chude mięsa, drób, ryby  i wędliny w ściśle wyliczonej ilości. Źródłami węglowodanów są warzywa i owoce o małej zwartości cukru, m.in.: kalafior, brokuły, kapusta pekińska, cukinia, ogórki kiszone, pomidory, jabłka, pomarańcze, mandarynki, truskawki, pieczarki i awokado. Tłuszcz powinien pochodzić z olejów roślinnych, oliwy z oliwek, dobrej jakości masła i majonezu. Produktem zawierającym wszystkie wspomniane składniki odżywcze jest śmietana – najlepiej wysokoprocentowa. Dieta ketogenna wyklucza spożywanie produktów zbożowych, słodyczy, ciast, miodów, dżemów, lodów, syropów i leków z dodatkiem cukru.
 
Dotychczas skomponowano następujące rodzaje diety ketogennej:

 
Klasyczna dieta ketogenna została opracowana w 1921 r. przez Wilder'a. Polega na ograniczeniu spożywanych kalorii do minimum wymaganego przy wzroście i rozwoju: 75-90% energii ma pochodzić z tłuszczu, a pozostała z białek (7%) i węglowodanów (3%). Stosunek zawartości węglowodanów do białek ma wynosić 3:1 lub 4:1, przy czym im wyższy stosunek, tym dieta bardziej restrykcyjna i możliwe, że bardziej skuteczna.
 
Zanim dieta zostanie wprowadzona, dziecko musi przejść fazę postu, który trwa od 12-72 godzin. Może wtedy pić nieograniczone ilości płynów, które nie zawierają węglowodanów. Dzięki głodówce możliwe jest wprowadzenie organizmu w stan ketozy (należy stwierdzić obecność ciał ketonowych w moczu). Następnie wprowadzane są posiłki.
Jeśli dziecko dobrze toleruje dietę, ma stałą normoglikemię i nie obserwowano napadów padaczkowych, zostaje wypisane do domu z dalszymi zaleceniami. Początkowo wraz z rodzicem powinno stawiać się na codziennych wizytach kontrolnych, następnie cotygodniowych i w razie potrzeby. Ambulatoryjne prowadzenie pacjenta na diecie ketogennej wymaga możliwości stałego kontaktu z lekarzem prowadzącym. Dietę można też rozpocząć w trybie ambulatoryjnym, jednak wtedy nie stosuje się postu i restrykcji kalorycznych, bez wpływu na znaczące różnice w efektywności leczenia.
Dieta ketogenna w formie płynnej może być podawana niemowlętom, małym dzieciom i dzieciom karmionym przez gastrostomię. Dostępne są mieszanki dozwolone w diecie ketogennej, jak np. KetoCal i uzupełniający dietę Calogen.
Niewątpliwie jednak klasyczna dieta ketogenna dla dzieci jest mało atrakcyjna z powodu znacznego ograniczenia węglowodanów (m.in. słodycze). Wymaga poświęcenia rodziny i czasu nie tylko na opracowanie jadłospisu, lecz także na zakup produktów, ważenie, odliczanie i przygotowanie posiłków.
 
Dieta ketogenna z zastosowaniem średniołańcuchowych kwasów tłuszczowych została opracowana przez Huttenlocher´a w 1971 roku. Jest przeznaczona dla dzieci, które tolerują MCT, czyli nie występują u nich biegunki, wymioty, nudności i inne dolegliwości brzuszne. Średniołańcuchowe kwasy tłuszczowe są bardziej ketogenne, czyli bardziej sprzyjają ketozie. Dieta z MCT powinna być tak skomponowana, by umożliwiać dziecku właściwy rozwój, przyrost masy ciała i jednocześnie aktywowanie ketozy. Ma dostarczyć dziecku energii od 100, 120 do 150% Rekomendowanego Dziennego Spożycia – w oparciu o aktualny wiek. W diecie ketogennej z MCT, 75% energii pochodzi z tłuszczów, a pozostała ilość z białek i węglowodanów. Jest zatem dietą mniej rygorystyczną od wersji klasycznej, ale porównywalnie skuteczną do diety klasycznej z proporcją 3:1.
Przejście na tą dietę rozpoczyna całonocny post. Następnego dnia dziecko otrzymuje 50% indywidualnie wyliczonego zapotrzebowania energetycznego, a przy dobrej tolerancji, w kolejnym dniu 75%, a trzeciego dnia 100%. Dzięki temu możliwe jest zmniejszenie ryzyka wystąpienia objawów z przewodu pokarmowego. W jadłospisie dziecka powinno się znaleźć 40-60% tłuszczów MCT, 10% białka, 19% węglowodanów oraz 11-31% innych tłuszczów zawartych w pożywieniu. Dieta musi być dokładnie wyliczona. Wszelkie produkty zawierające węglowodany, w tym mięsa, leki i napoje muszą być uwzględnione w dziennym zapotrzebowaniu.
Głównym minusem diety z MCT jest występowanie dolegliwości ze strony przewodu pokarmowego, jak bóle brzucha, biegunka, zaparcia, nudności, wymioty oraz spadku apetytu.
 
Prowadząc dzieci na diecie ketogennej, nie wolno zapomnieć o niezbędnych dla prawidłowego funkcjonowania organizmu witaminach i pierwiastkach. Dzieciom należy suplementować witaminy z grupy B, C i D oraz magnez, cynk i wapń. Posiłki muszą być umiejętnie komponowane. Na ogół zajmują się tym rodzice po przeszkoleniu przez dietetyka i lekarza. Pomocne są w tym celu tabele wymienników dla różnych produktów, jak mięso, owoce, warzywa, nabiał i zawierające skrobię, z określeniem ile dany produkt zawiera kalorii tłuszczu, białek i węglowodanów po dodaniu składnika tłuszczowego. Do każdego produktu dopasowane są jeszcze trzy warianty tłuszczów – margaryna, olej, śmietana 36%, co jeszcze bardziej ułatwia przygotowanie rozmaitych potraw.
 
Kiedy zakończyć dietę ketogenną?
 
Dietę ketogenną należy wstrzymać, jeśli po upływie trzech miesięcy od jej wdrożenia nie obserwuje się poprawy (pierwsze efekty mogą być już widoczne po 1-2 tygodniach stosowania); dieta jest nieprzestrzegana przez dziecko i rodziców; stres lub objawy uboczne związane ze stosowaniem diety są większe niż jej efekty terapeutyczne. Pierwsze tygodnie na diecie są trudne. Jednak wielu rodziców raczej stara się przebrnąć przez ten okres dla dobra dziecka. Nie wolno chorobliwie dążyć do prowadzenia diety za wszelką cenę, gdy dostrzegamy jej nieskuteczność lub brak tolerancji przez dziecko. Trzeba w tym zakresie zachować zdrowy rozsądek oraz na bieżąco wyjaśniać wątpliwości wraz z lekarzem i dietetykiem, by nie zaszkodzić dziecku.
 
Skutki uboczne diety ketogennej
 
Mogą wystąpić wcześnie – podczas włączania diety lub później – podczas jej stosowania. Do wczesnych skutków ubocznych tego rodzaju żywienia zaliczamy:

Później mogą rozwinąć się:

oraz inne skutki, jak wzrost intensywności infekcji, kamica żółciowa, enteropatia z utratą białka, a nawet śmierć. Zgon podczas stosowania diety ketogennej może być spowodowany głównie przez  infekcje, lipidowe zapalenie płuc, zawał serca, zatrzymanie oddechu, stan padaczkowy, krwotok z żołądka oraz niedomoga przemiany materii [8].
 
Podsumowując, dieta ketogenna należy do diet wysokotłuszczowych, niskobiałkowych i nisko węglowodanowych. Zalecana jest w padaczce lekoopornej, zwłaszcza u dzieci. Dotychczas nie ustalono jednoznacznie, dlaczego jest skuteczna, choć jej działanie przeciwdrgawkowe może wynikać z ketozy, czyli obecności ciał ketonowych we krwi. Warto wspomnieć, że udowodniono całkowite zahamowanie napadów padaczkowych u 10-20% dzieci stosujących dietę ketogenną, a u połowy z pozostałych 80-90% nastąpiła znaczna redukcja liczby napadów lub zmniejszono u nich liczbę przyjmowanych leków przeciwpadaczkowych. Powrót do normalnego żywienia był możliwy po około 2-3 latach stosowania diety ketogennej i u wielu dzieci nie odnotowywano już nawrotu napadów [3].