Dotyk. Często go nie doceniamy, a bez niego nie bylibyśmy w stanie poprawnie funkcjonować. Odpowiedzialny jest zarówno za uczucie delikatnego głaskania, jak i nacisku, bólu i temperatury. Zmysł dotyku jest niezwykle cenny. Jako narzędzie fizjologiczne, pełni ważną funkcję ostrzegawczą przez sygnalizowanie zagrożenia za pomocą bodźców bólowych. Jednocześnie odgrywa znaczącą rolę w psychologii – jest kluczowy dla procesu nawiązywania i pogłębiania relacji z drugą osobą.

Receptory dotyku - złożoność i różnorodność czucia

Z biologicznego punktu widzenia możemy wyróżnić układy czucia powierzchniowego oraz głębokiego. Czucie powierzchniowe, czyli eksteroceptywne obejmuje czucie dotyku i wibracji, a także odbiór bodźców bólowych i temperatury. Za odbiór bodźców odpowiedzialne są receptory czuciowe reagujące na szczególny rodzaj stymulacji. Możemy wśród nich wyróżnić:

• ciałka dotykowe Meissnera – odpowiadają za odczuwanie takich wrażeń jak dotknięcie i drżenie. Największa ich ilość znajduje się na opuszkach palców, stopach, ustach, języku i narządach rozrodczych, a więc w miejscach szczególnie wrażliwych na dotyk. Są receptorami szybko adaptującymi się, co oznacza, że do bodźców odbieranych za ich pośrednictwem szybko się przyzwyczajamy. Między innymi dzięki temu ubranie, które nosimy nie przeszkadza nam.
• ciałka blaszkowate (Paciniego) – są receptorami nacisku i wibracji, a znajdują się głównie w głębokich warstwach skóry palców, w ścięgnach i torebkach stawowych. Szybko się adaptują i reagują silnie tylko na nowe bodźce.
• łąkotki dotykowe Merkela – ich funkcją jest odbiór bodźców o charakterze stałego nacisku na skórę, w związku z czym adaptują się powoli.
• ciałka Ruffiniego – położone są w głębszych warstwach skóry nieowłosionej, a odpowiadają za rozciąganie oraz są receptorami ciepła. Odbierają temperaturę wyższą niż temperatura ciała człowieka, adaptują się wolno.
• ciałka Krausego – są receptorami zimna. Umieszczone są przede wszystkim w warstwach skóry właściwej, są receptorami wolno adaptującymi się. 
• wolne zakończenia nerwowe – ich podstawową funkcją jest przekazywanie informacji o bólu, także tym wywołanym zbyt wysoką temperaturą. Wśród receptorów bólu (nocyceptorów) wyróżniamy receptory mechaniczne odpowiedzialne za odczuwanie ostrego, kłującego, dobrze zlokalizowanego bólu oraz receptory polimodalne, które wytwarzają niedokładnie zlokalizowane uczucie źle tolerowanego bólu; receptory bólu nie adaptują się.

Jeden zmysł, wiele mechanizmów

Jak łatwo zauważyć, opisane receptory są bardzo specyficzne i różnią się między sobą. Jedne z nich adaptują się wolno, inne szybciej. Mamy zatem osobne mechanizmy fizjologiczne, które z jednej strony pozwalają nam odczuwać wibrację i drżenia, z drugiej natomiast czuć nacisk i długotrwały ból.

Informacje z receptorów dotykowych za pomocą nerwów czuciowych dochodzą do ośrodkowego układu nerwowego. Aksony przewodzące informacje dotykowe są włóknami zmielinizowanymi, tak więc szybkość przekazywania przez nie informacji jest bardzo duża. Przeciwna sytuacja ma miejsce w przypadku niezmielinizowanych aksonów odpowiedzialnych za przesyłanie informacji dotyczących bólu, ciepła i zimna – informacje przez nie wysyłane biegną znacznie wolniej. Wrażenia odbierane przez receptory docierają do kory mózgowej przechodząc przez rdzeń kręgowy oraz wzgórze. Po drodze nerwy krzyżują się, co jest przyczyną konralateralnej reprezentacji ciała na poziomie kory mózgowej. Mimo tego, część komórek za pomocą ciała modzelowatego odbiera informacje z kory somatosensorycznej drugiej półkuli – dzięki temu możliwe jest między innymi porównywanie wrażeń pochodzących z prawej i lewej ręki. Ostatnim etapem dróg czuciowych jest obszar kory mózgowej zlokalizowany w przedniej części płata ciemieniowego (tzw. kora czuciowa, somatosensoryczna), w której formowana jest korowa reprezentacja powierzchni ciała. Części ciała bardziej wrażliwe na dotyk (opuszki palców, usta, język) posiadają większą ilość gęściej upakowanych receptorów oraz analogicznie większą reprezentację w korze czuciowej.
Uszkodzenie kory somatosensorycznej skutkuje zaburzeniami w zakresie percepcji ciała. Osoby z takimi uszkodzeniami mogą mieć problemy z właściwym ubieraniem się lub wskazywaniem określonych części ciała.

Propriocepcja, czyli gdzie jest moje kolano?

Poza mechanizmami czucia powierzchniowego posiadamy też mechanizmy czucia głębokiego, czyli propriocepcję. Jest to zmysł orientacji ułożenia własnego ciała, odbiera między innymi informacje na temat jego ustawienia i ruchu. Proprioreceptory znajdują się w mięśniach, ścięgnach oraz w błędniku odpowiedzialnym za czucie równowagi. Sprawne funkcjonowanie układu czucia głębokiego jest niezbędne dla prawidłowej koordynacji wzrokowo-przestrzennej. Dzięki temu układowi możemy z sukcesem przemieszczać się oraz koordynować złożone działania ruchowe. Otrzymując informacje na temat ułożenia ciała, mózg może planować oraz modyfikować ruch.

Równowaga w uchu

Z czuciem głębokim wiąże się także zmysł równowagi. Anatomicznie odpowiada mu błędnik błoniasty znajdujący się w uchu wewnętrznym. Znajdują się w nim woreczek i łagiewka (narządy otolitowe) odbierający ruch przebiegający w linii prostej oraz trzy przewody półkoliste reagujące na ruch obrotowy. W narządach otolitowych znajdują się komórki włoskowate usytuowane poziomo i pionowo oraz ziarenka węglanu wapnia (otolity). Przechylanie głowy skutkuje naciskiem na komórki włoskowate i pobudzaniem ich. W przewodach półkolistych wyścielonych komórkami włoskowatymi i usytuowanymi w trzech różnych kierunkach, znajduje się galaretowata substancja, która podobnie jak otolity naciska na komórki włoskowate pobudzając je. Następnie sygnały nerwowe biegną przez VIII nerw czaszkowy do móżdżku i struktur pnia mózgu, gdzie ma miejsce ich integracja.

Czucie powierzchniowe i głębokie, choć często uważane za jeden zmysł, pełni liczne i zróżnicowane role. Odpowiada za wiele wrażeń zmysłowych - zarówno tych przyjemnych jak i bólowych. Jest także kluczowe dla przetrwania. Wiele zaburzeń z obszaru, którym zajmuje się neuropsychologia wynika z dysfunkcji w mechanizmach odpowiedzialnych za odbiór, przetwarzanie i analizę bodźców czuciowych. Zaburzenia czucia skórno-kinestetycznego są częstymi objawami udarów mózgu i licznych chorób neurologicznych. Ważnymi zagadnieniami są też kwestie związane z bólem, a szczególnie jego patologicznymi odmianami. Wyzwaniem dla współczesnej nauki jest zbadanie i opracowanie skutecznych metod jego kontroli.

• Longstaff A., Neurobiologia. Krótkie wykłady. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2012