Pamiętacie Lady Makbet? Co ma wspólnego z badaniami z zakresu neuronauk? Okazuje się, że zaskakująco dużo. Targana wyrzutami sumienia i prześladowana wspomnieniami własnych zbrodni, Lady Makbet żywiła silne przekonanie, że na jej rękach widoczna jest krew zamordowanych na skutek prowadzonych przez nią intryg. Tragiczna bohaterka próbowała pozbyć się wspomnienia niemoralnych występków, dosłownie „zmywając je z siebie”. W tym przypadku to, co symboliczne zostało w pewnym sensie zmaterializowane.

Okazuje się, że opisana sytuacja nie jest jedynie fikcją literacką. Najnowsze badania z zakresu psychologii i neurobiologii wskazują na istnienie zależności pomiędzy przeżywaniem zdarzeń związanych z naruszaniem przyjętych norm moralnych a potrzebą uruchomienia aktywności fizycznej ukierunkowanej na osiągnięcie czystości w wymiarze fizykalnym.  Przypuszczalnie oznacza to, że kiedy „gryzie sumienie”, nieświadomie staramy się uspokoić, zapewniając sobie krystaliczny wizerunek -  przynajmniej zewnętrznie. Co więcej, doniesienia z badań pozwalają wskazać neuronalne postawy mechanizmu, który leży u postaw opisanej zależności.

Procedura badania

Grupa naukowców z Chin zaplanowała eksperyment z użyciem funkcjonalnego rezonansu magnetycznego (fMRI) w celu zobrazowania neuronalnych mechanizmów łączących metaforyczny i fizykalny aspekt „potrzeby bycia czystym”. W badaniu mierzona była spontaniczna aktywność sieci neuronalnych przed i po wystąpieniu asocjacji lub fizycznej aktywności związanej z myciem i czyszczeniem, poprzedzonych przywołaniem wspomnienia nieetycznego zachowania związanego z indywidualnym doświadczeniem każdego z uczestników eksperymentu.

W badaniu wzięło udział 37 osób (21 kobiet i 16 mężczyzn), studentów Uniwersytetu, którzy dobrowolnie zgłosili się do uczestnictwa w eksperymencie oraz przeszli pomyślnie procedurę kwalifikującą. Wszyscy uczestnicy eksperymentu w przeszłości nie byli leczeni psychiatrycznie ani neurologicznie. Ponadto każda z osób badanych, w ramach kwestionariusza służącego zebraniu podstawowych danych, m.in. metrykalnych, została poproszona o przywołanie i opisanie najbardziej nieetycznego czynu, którego dopuścili się w swoim życiu.  Następnie badani oceniali poziom obserwowanych u siebie emocji wzbudzonych przez przywołaną opowieść ze swojego życia. W 4-stopniowej skali, określającej siłę natężenia emocji, badani szacowali przeżywaną w związku z przywołanym wspomnieniem intensywność poczucia winy, wstydu, a także m.in. złości, strachu, obrzydzenia, smutku, poczucia ulgi czy dumy. Do dalszej części eksperymentu (związanej z badaniem fMRI) zostały zaproszone osoby, u których poczucie winy i wstydu dominowało nad pozostałymi emocjami.

Uczestników poinformowano, że badanie skupia się na ocenie świadomych i nieświadomych nastawień konsumenckich oraz mechanizmów ich konstruowania.

Badani zostali podzieleni na dwie grupy. Eksperyment rozpoczynał się od rejestracji stanu wyjściowego aktywności mózgowej. Kolejno badanych proszono o przywołanie i ponowne opowiedzenie najbardziej nieetycznego czynu z historii swojego życia. W tym czasie następowała druga rejestracja pobudzenia neuronalnego w ramach badania fMRI. Następnie u badanych z pierwszej grupy wzbudzane były asocjacje związane z czyszczeniem, poprzez prezentowanie obrazów przedstawiających nawilżane chusteczki do mycia. Pozostali uczestnicy po obejrzeniu tych samych zdjęć, byli zachęcani do użycia prezentowanych chusteczek. W tym celu po uprzedniej rejestracji obrazu aktywności neuronalnej badani byli wysuwani z cewy rezonansu i nadal utrzymując głowę na tyle nieruchomo, na ile to możliwe, myli twarz chusteczką podaną przez eksperymentatora. Na tym etapie wykonywano ostatnią rejestrację obrazu aktywności mózgowej. Po zakończeniu badania z użyciem fMRI,  uczestnicy ponownie wypełniali kwestionariusze zawierające m.in. skale służące ocenie aktualnie przeżywanego stanu emocjonalnego, z uwzględnieniem emocji, o które byli pytani przed rozpoczęciem procedury neuroobrazowania.

Wyniki

Otrzymane rezultaty rozpatrywano w dwóch aspektach – odnosząc się do subiektywnej oceny przeżywanych stanów emocjonalnych oraz rejestrowanej przez fMRI  aktywności neuronalnej, przed i po wprowadzeniu zmiennej eksperymentalnej.

W obu grupach, po wzbudzeniu asocjacji związanych z myciem lub po podjęciu fizycznej aktywności związanej z czyszczeniem, odnotowano spadek subiektywnie przeżywanego poczucia winy i wstydu. Jednocześnie zauważono, że podjęcie realnego działania związanego z myciem w sytuacji, w której wzbudzony został dyskomfort związany z przekroczenia obowiązujących norm moralnych, powoduje wzrost pozytywnych emocji (m.in. dumy, pobudzenia), czego nie zaobserwowano w następstwie aktywacji asocjacji związanych z czyszczeniem, nierealizowanych w działaniu. 

W badaniu z użyciem fMRI zauważono, że fluktuacja niskich częstotliwości fal mózgowych (ALFF) znacząco zmieniła się na przestrzeni trzech rejestracji dokonanych w czasie badania. Co istotne, wzór zmiany aktywności był różny w poszczególnych grupach. U badanych podejmujących fizyczną aktywność związaną z myciem stwierdzono spadek ALFF w neuronach wyspy oraz w korze przedczołowej po prawej stronie.  Natomiast wśród uczestników, u których wzbudzono jedynie asocjacje związane z myciem, zauważono obniżenie ALFF w obrębie zakrętu czołowego górnego oraz środkowego po prawej stronie.

Dodatkowo stwierdzono, że w pierwszej z omawianych grup na skutek wprowadzenia zmiennej związanej z myciem wzmocniły się połączenia funkcjonalne pomiędzy wyspą, a przedklinkiem i płacikiem ciemienowym górym po prawej stronie oraz zakrętem obręczy po przeciwnej stronie, przy równoczesnym osłabieniu połączeń z obszarami w środkowym zakręcie czołowym przyśrodkowym po stronie lewej. W drugiej grupie osłabienie połączeń nastąpiło pomiędzy strukturami górnego zakrętu czołowego a zakrętem zaśrodkowym, przy jednoczesnym ich wzmocnieniu pomiędzy zakrętem czołowym przyśrodkowym a zakrętem czołowym górnym.

Wnioski

W przeprowadzonym badaniu zaobserwowano, że podjęcie fizycznej aktywności związanej z czyszczeniem skutkuje obniżeniem spontanicznej aktywności neuronalnej w strukturach wyspy i zakręcie czołowym przyśrodkowym, które w dużej mierze odpowiadają za rozwiązywanie dylematów moralnych poprzez ocenę zdarzeń pod kątem ich etycznej poprawności. Wzmożona aktywność tych obszarów jest kojarzona z przeżywaniem negatywnych emocji, takich jak wstyd czy poczucie winy. Zatem osłabienie spontanicznej aktywności w obrębie wspomnianych struktur, w wyniku działania związanego z myciem, redukuje dyskomfort związany z przeżywaniem konfliktów natury etycznej oraz negatywnych emocji. Wcześniejsze badania wykazały m.in. że obniżona aktywność kory przedczołowej jest charakterystyczna dla osób przejawiających cechy osobowości psychopatycznej. Uszkodzenia w obrębie tych struktur skutkują tendencją do ignorowania konfliktów o charakterze moralnym i pomijaniem aspektu etycznego i podmiotowego przy podejmowaniu decyzji dotyczących rozstrzygnięć w obrębie dylematów. Dodatkowo w badaniu wykazano, że w wyniku zastosowanej procedury eksperymentalnej obniża się ilość połączeń funkcjonalnych pomiędzy wyspą i zakrętem czołowym środkowych, co osłabia wpływ emocji związanych z oceną moralną bodźców, a w konsekwencji zmniejsza gotowość do prezentowania działań spełniających wysokie standardy moralne, jako środka służącego reparacji wcześniejszego nieetycznego zachowania.

W przypadku wzbudzenie skojarzeń związanych z myciem zauważono spadek aktywności w zakrętach czołowych (górnym i środkowym), czyli strukturach odpowiedzialnych m.in. za funkcje wykonawcze.  Pobudzenie w zakresie tych obszarów jest typowe dla procesów związanych kontrolą w odniesieniu do  pamięci epizodycznej, procesów motywacyjnych (w zadaniach ukierunkowanych na osiągnięcie celu), kontrolą behawioralną oraz oceną poznawczą. W odniesieniu do rezultatów uzyskanych w opisywanym eksperymencie wydaje się, że wzbudzenie asocjacji związanych z czyszczeniem może negatywnie wpływać na sprawność funkcji wykonawczych, a w konsekwencji osłabiać m.in. trafność sądów o charakterze moralnym. Stwierdzono ponad to, że przywołanie asocjacji związanych z myciem wiąże się ze spadkiem połączeń funkcjonalnych pomiędzy zakrętem czołowym górnym i zakrętem zaśrodkowym. Przypuszczalnie może to oznaczać, że funkcje regulowane przez obszary kory somatosensorycznej podlegają czasowo słabszej kontroli funkcji wykonawczych, co może przejawiać się wzmożoną (wynikającą z częściowo zaburzonej oceny poznawczej) potrzebą podejmowania działań związanych z czyszczeniem oraz przejawiania zachowań spełniających standardy moralne, jako formy kompensacji wcześniejszego nieetycznego postępowania. Zauważona tendencja prawdopodobnie wiąże się również ze wzrostem połączeń funkcjonalnych pomiędzy zakrętami czołowymi (górnym i środkowym) a zakrętem czołowym przyśrodkowym, rejonem silnie zaangażowanym w obieranie i reagowanie ma bodźce nacechowane emocjonalnie. Poznawczy konflikt będący rezultatem „konfrontacji” wspomnianych struktur prowadzi do wzrostu motywacji do wprowadzenia działań reparacyjnych, w postaci m.in. prezentowania etycznego zachowania po uruchomieniu wspomnienia wcześniejszego nieetycznego czynu.

Bibliografia:

‘Washing away your sins in the brain: physical cleaning and priming of cleaning recruit diffrent brain networks after moral threat’  (Social Cognitive and Affective Neuroscience  (2017) s. 1149-1158)

Honghong Tang, Xiaping Lu, Rui Su, Zilu Liang, Xiaoqin Mai, Chao Liu