Dopamina jest głównym neuroprzekaźnikiem z grupy katecholamin wydzielanym w ludzkim mózgu. Jej prekursorem jest tyrozyna, czyli aminokwas naturalnie występujący w produktach żywnościowych obfitych w białko. Tyrozyna ulega przekształceniu w L-DOPĘ, która z kolei syntetyzowana jest do dopaminy. Podobnie jak inne neuroprzekaźniki, działa poprzez aktywację specyficznych receptorów umiejscowionych na komórkach docelowych. Wyróżniamy pięć rodzajów receptorów dopaminergicznych, które zaklasyfikować możemy do dwóch nadrzędnych kategorii – receptorów typu D₁ i D₂. Ich różnorodność, miejsce działania w ośrodkowym układzie nerwowym oraz bogactwo interakcji, w które są zaangażowane sprawiają, że dopamina wywołuje szereg różnych reakcji fizjologicznych i wpływa na jakość złożonych funkcji psychicznych.

Działanie zależne od lokalizacji

Rola dopaminy jest nie do przecenienia w wielu układach systemu nerwowego. Jej działanie jest różne w zależności od miejsca, w którym jest aktywna.
Aktywność dopaminy w układzie pozapiramidowym związana jest przede wszystkim z funkcjami drogi nigrostriatalnej prowadzącej z istoty czarnej do jąder podstawnych. Ma ona zasadnicze znaczenie dla planowania i wykonania ruchów, a niedobór dopaminy w tych obszarach wiąże się z wystąpieniem objawów charakterystycznych dla choroby Parkinsona. Są to przede wszystkim niekontrolowane drżenia mięśni, trudności w inicjacji i wykonywaniu ruchów oraz ogólne spowolnienie i zubożenie ruchowe.

Znaczenie dopaminy w szlaku guzowo-lejkowym (między podwzgórzem a przysadką) wiąże się z kolei z regulacją wydzielania hormonów, głównie prolaktyny, gonadotropin i hormonu wzrostu. Dopamina działa także w tkankach obwodowych, gdzie odpowiada za czynności autokrynne. Podaje się ją między innymi w celu leczenia ostrej niewydolności nerek i poprawy kurczliwości mięśnia sercowego.

Rola dopaminy w procesach motywacyjnych

Jednak najbardziej popularnym i najszerzej badanym aspektem działania dopaminy jest jej udział w procesach motywacyjnych i emocjonalnych. Dopamina jest głównym neuroprzekaźnikiem układu nagrody w mózgu, któremu anatomicznie odpowiada obszar nakrywki brzusznej (VTA) dający projekcje do układu limbicznego. Wspólnie tworzoną one szlak mezolimbiczny. Niezwykle ważną rolę odgrywa tutaj jądro półleżące przegrody (NAcc), które składa się z tysięcy dopaminergicznych neuronów. Uważane jest ono za mózgowy ośrodek przyjemności. Farmakologiczne zahamowanie jego aktywności prowadzi do utraty zdolności odczuwania przyjemności zwanej anhedonią. Potwierdzono doświadczalnie, że uczucie zadowolenia związane z jedzeniem, zakochaniem, a także przyjmowaniem substancji psychoaktywnych wiąże się ze wzrostem wydzielania dopaminy właśnie w tej strukturze mózgu. Przykładowo smaczne jedzenie skutkuje wzrostem ilości wydzielanej dopaminy o około 50%, konsumpcja alkoholu o około 200%, a narkotyczne środki pobudzające (amfetamina) nawet o 1000%!

Obecnie coraz częściej podkreśla się jednak nie tyle nagradzające, co motywacyjne działanie dopaminy. Badania sugerują, że działa ona już przed doświadczeniem przyjemności związanej z obecnością bodźca nagradzającego i odgrywa kluczową rolę w „zachęcaniu” do podjęcia aktywności. Nazywanie jej jedynie „neuroprzekaźnikiem przyjemności” jest zbytnim uproszczeniem. Dopamina pojawia się w naszym mózgu także wtedy, gdy skupiamy uwagę na nowym bodźcu i uczymy się. Jest wydzielana nie tylko podczas sytuacji jednoznacznie przyjemnych, ale także w momentach, w których musimy zmotywować się, aby zrobić coś nieprzyjemnego, co w ostatecznym rozrachunku okaże się jednak dla nas korzystne.

Dopamina a depresja

Określana jest zatem jako neuroprzekaźnik wzmocnienia, który odpowiada za napęd behawioralny i stanowi podstawę motywacji do podjęcia działania. Osoby, które wyróżniają się dużą ilością dopaminy są nazywane poszukiwaczami wrażeń, gdyż charakteryzuje je silna chęć do przeżywania ekscytujących doświadczeń i wysoka wytrwałość w dążeniu do celu. Przeciwna sytuacja ma miejsce u osób, które cierpią na niedobór dopaminy. Cechują się one niską skłonnością do działania, biernością i apatią – przejawiają zatem typowe symptomy depresji.

Sposób aktywacji dopaminy w opisanych powyżej strukturach może niestety przyjmować patologiczny obraz. Dzieje się tak przede wszystkim w uzależnieniach, kiedy to dopamina jest motywatorem do kompulsywnego poszukiwania bodźca związanego z nagrodą. Nadmiar dopaminy w organizmie łączy się z zaburzeniami percepcji i obiektywnego odbioru rzeczywistości. Może skutkować zaburzeniami uwagi, a nawet halucynacjami lub urojeniami charakterystycznymi dla schizofrenii.

Niepodważalnie dopamina odgrywa niezwykle istotną rolę w wielu systemach mózgowych, a jej niewłaściwy poziom wiąże się z występowaniem licznych dysfunkcji i chorób. To właśnie dopamina odpowiada za chęć do życia, ekspresję emocji, właściwe uczenie się i jakość naszych relacji społecznych. Dlatego też dokładne poznanie mechanizmów jej działania ma kluczowe znaczenie dla opisu patogenezy różnych schorzeń i stanowi przesłankę dla odkrycia skutecznych metod ich leczenia. Rozsądne aktywowanie dopaminergicznych receptorów przy użyciu naturalnych, nie psychoaktywnych bodźców wzmacniających wiąże się z uczuciem przyjemności, a nawet euforii. Pobudzajmy je!