Fluencja słowna to płynność i szybkość przypominania sobie i wypowiadania lub pisania słów. Testy fluencji słownej polegają na wymienianiu w określonym czasie jak największej liczby słów z danej kategorii (płynność semantyczna) lub zaczynających się określona literą czy głoską (płynność fonemiczna). To zadanie angażuje funkcje uwagi, pamięci, wykonawcze i językowe. Zakłócenie każdej z tych funkcji może wpłynąć na fluencję słowną (Piskunowicz i in., 2013).
 
Osoba z anomią (zaburzeniem nazywania) w przebiegu afazji może mieć problem z podaniem właściwych nazw, mimo, że doskonale wie, jakie przedmioty chciałaby wymienić. Osłabiona pamięć lub sprawność wydobywania informacji z pamięci spowoduje, że badany może przywoływać nazwy powoli i w wymaganym czasie wymieni ich niewiele. Trudności w przełączaniu uwagi mogą sprawić, że badany skupi się wyłącznie na jednym podzbiorze zadanej kategorii. Zaburzona selektywność uwagi może skutkować trudnościami z wyborem właściwych spośród wszystkich nasuwających się słów. Podobnych problemów doświadczy osoba z zaburzeniami funkcji wykonawczych, ponieważ trudno będzie jej monitorować, czy podawane słowa odpowiadają zadanemu kryterium i zablokować niewłaściwe odpowiedzi.
 
Obniżenie fluencji słownej pojawia się zatem w wielu stanach wpływających na funkcjonowanie poznawcze. Wymienia się wśród nich przede wszystkich choroby ośrodkowego układu nerwowego: udary, chorobę Parkinsona, chorobę Alzheimera, Picka i inne procesy otępienne, chorobę Wilsona, a także zaburzenia psychiczne i afektywne, np. schizofrenię i depresję (Szepietowska, Hasiec, Jańczyk-Mikoś, 2012; Waszkiewicz i in., 2012; Talarowska i in., 2009; Puchowska-Florek, Książkiewicz, Nowaczewska, 2005).
 
W związku z zaangażowaniem złożonych funkcji poznawczych, zadania z fluencji słownej wymagają aktywacji i współpracy wielu obszarów mózgu. Postuluje się, że wzbudzeniu ulegają nieco inne obszary zależnie od tego, czy badany wymienia rzeczowniki, czy czasowniki. „Neuropsychiatria i Neuropsychologia” opublikowała pierwsze polskie badanie weryfikujące hipotezę o odrębnym podłożu neuronalnym fluencji czasownikowej i rzeczownikowej. (Szepietowska, Gawda, 2014)
 
Badanie odbyło się w Europejskim Centrum Zdrowia w Otwocku przy użyciu funkcjonalnego rezonansu magnetycznego 3T (trzyteslowego). Autorki, Ewa Szepietowska i Barbara Gawda, przeprowadziły badanie na trzydziestu pięciu zdrowych ochotnikach w wieku 20-35 lat (średnia M=25, odchylenie standardowe SD=4,3). Poziom kompetencji językowych uczestników był zrównoważony (wg wyniku z podtestu Słownik Testu Wechslera WAIS-R). Do kryteriów wyłączenia należały choroby neurologiczne i psychiczne w wywiadzie oraz nieprawidłowy wynik w badaniu rezonansem magnetycznym.
 
W fazie treningowej badani przez minutę wymieniali nazwy zwierząt oraz czasowniki odpowiadające na pytanie „co robi człowiek”. Na etapie badania uczestnicy wykonywali to samo zadanie po cichu, w myślach, według wyświetlonej instrukcji. Wizualizacja prostego kształtu (krzyżyka) bez wymieniania w myślach słów była warunkiem kontrolnym, czyli takim, którego zapis porównuje się z obrazami uzyskanymi podczas wykonywania właściwego zadania.
 
Dokonano korekcji ruchów, Wszystkie obrazy dopasowano przestrzennie do pierwszego z serii i odrzucono obrazy, w których ruch przekraczał 2 mm. Aby mimo różnic w budowie mózgu badanych można było porównać wyniki, obrazy mózgu poddano następującym procedurom normalizującym: Wszystkie obrazy zmieniającej się aktywności mózgu rejestrowano razem z obrazem obszarów T1-zależnych. Obraz obszarów T1-zaleznych pokazuje różnicę między strukturami mózgu według ich składu chemicznego i fizycznego: na tych obrazach przestrzenie wypełnione płynem są ciemne, substancję szarą widać jako jaśniejszą, a białą – jako najjaśniejszą. Połączenie takiego obrazu i obrazu aktywności mózgu pozwala „nie zgubić” obserwowanej struktury, czyli śledzić, gdzie dokładnie aktywność miała miejsce. Wszystkie indywidualne obrazy zostały przeniesione do przestrzeni opracowanej w Montreal Neurological Institute (MNI). Ten układ współrzędnych pozwala na porównywanie obrazów mózgu różnych osób niezależnie od różnic morfologicznych. Wielkość voxela, czyli trójwymiarowego piksela w wykorzystanym układzie współrzędnych, to 2x2x2mm.
 
Przeprowadzono analizę danych uzyskanych od każdego badanego, a następnie porównano wyniki wszystkich osób. Dane uzyskane podczas wykonywania zadania (wymieniania słów) kontrastowano z danymi z zadania kontrolnego (wizualizacji krzyżyka). Przy pomocy analizy hot spot zbiorczych wyników pokazano, które obszary były istotnie statystycznie aktywne podczas wykonywania zadania.
 
Osoby badane wymieniały istotnie (p=0,003) mniej czasowników, niż rzeczowników. Średnia liczba rzeczowników wynosiła 23 (SD=1), podczas gdy czasowników jedynie 19,43 (SD=1,12). Wymienianie zarówno rzeczowników, jak i czasowników wiązało się przede wszystkim z aktywnością lewej półkuli mózgu oraz prawej półkuli móżdżku. Nie potwierdzono zatem odrębności podstawy neurologicznej obu rodzajów fluencji. Różnice występowały jedynie w nasileniu aktywności poszczególnych obszarów. Zadanie fluencji czasownikowej powodowało silniejsze wzbudzenie skroniowo-potylicznej części mózgu: środkowego zakrętu skroniowego obu półkul, dolnego zakrętu skroniowego lewej półkuli oraz środkowego zakrętu potylicznego półkuli prawej. Obszary te wiążą się z przetwarzaniem danych percepcyjnych i znaczeniowych. Zdaniem autorek aktualizacja czasowników może wymagać bardziej zaawansowanego operowania informacjami i wyobrażeniami o cechach związanych z danym pojęciem, niż dzieje się to w przypadku rzeczowników.
 
Szeroka aktywacja mózgu w podobnych obszarach przy obu zadaniach oznacza, że na oba rodzaje fluencji słownej składają się podobne procesy uwagowe, wyobrażeniowe, tworzenia związków między pojęciami, analizy abstrakcyjnych terminów. Jedynie nasilenie ich zaangażownaia zależy od cech gramatycznych słów.