Potrzeby seksualne są ważnym mechanizmem naszego organizmu. Dzięki nim jest nas na Ziemi tak dużo. Potrzeby te można realizować na różne sposoby. W obecnych czasach jednym z nich jest oglądanie pornografii. Wiadomo jednak, że co za dużo to niezdrowo. Częste korzystanie z materiałów pornograficznych może prowadzić do rozwoju uzależnienia od tej formy zaspokajania popędu seksualnego, skutecznie ograniczając życie takiej osoby. Jakie obszary mózgu zaangażowane są w proces przetwarzania materiałów pornograficznych? I czy ich aktywność ulega zmianie w sytuacji, w której pornografia staje się dla kogoś nawykiem? Spróbujmy odpowiedzieć na te pytania.

Przez internet zyskujemy anonimowość oraz łatwy dostęp do pornografii (oczywiście nie tylko). W związku z tym korzystanie z pornografii w internecie dotyczy sporej grupy osób, a właściwie części społeczeństwa. Badania przeprowadzone w USA ukazują, że 66% mężczyzn oraz 41% kobiet w ciągu miesiąca korzysta z pornografii (Kühn, Gallinat 2014, za: Paul, 2007). Być może wyniki te można przenieść na inne państwa kultury zachodniej, co oznaczałoby, że połowa z nas korzysta z pornografii. Dobitnie obrazują to inne badania, z których wynika, że 50% aktywności w internecie związana jest z seksem (Kühn, Gallinat 2014, za: McNair, 2002). 

Nadmierne korzystanie z pornografii może skutkować rozwojem uzależnienia od tej formy aktywności seksualnej. Osobie uzależnionej trudno jest uzyskać satysfakcję seksualną w inny sposób, może również potrzebować coraz bardziej “ostrych” bodźców seksualnych, aby utrzymać pobudzenie. Wraz z rozwojem uzależnienia próby kontroli nad sobą (związane z ograniczeniem pornografii) prowadzą do napięcia, z którym trudno sobie poradzić, a korzystanie z pornografii staje się czynnością kompulsywną. Na pierwszy rzut oka mechanizm ten wygląda podobnie do uzależnienia od substancji psychoaktywnych, gdzie osoba potrzebuje wciąż większych dawek, aby utrzymać efekt, zaś zaprzestanie ich przyjmowania skutkuje nieprzyjemną reakcją organizmu.

Naukowcy zastanawiają się, w jaki sposób dochodzi do rozwoju uzależnienia od pornografii. Powstała hipoteza, zgodnie z którą częste korzystanie z pornografii byłoby powiązane z potrzebą poszukiwania nagrody, uzależnieniem od nowości oraz rozwojem uzależnienia behawioralnego. Zgodnie z tym modelem z czasem przyzwyczajamy się do czegoś, co początkowo było dla nas nowością. Przykładowo, dla wielu z nas pierwszy ciepły dzień po zimie daje więcej radości niż tydzień ładnej pogody w połowie lata. Do ładnej pogody szybko można się przyzwyczaić. W przypadku częstych użytkowników pornografii jest podobnie. Z biegiem czasu zaczynają potrzebować większej stymulacji, aby trzymać nagradzający efekt nowości. Częste korzystanie z pornografii prowadzi również do negatywnych konsekwencji dla relacji społecznych takiej osoby, która pomimo tego nie jest zdolna do zrezygnowania z tego zachowania.

Hipotezę tę potwierdzają szwedzkie badania na dorastających chłopcach, które wykazały, że im wyższy poziom uzależnienia od pornografii, tym wyższe zainteresowanie dewiacyjnymi i nielegalnymi formami pornografii oraz częstsza chęć przeniesienia tych form na prawdziwe życie (Kühn, Gallinat 2014, za: Svedin i in., 2011). Inne badanie ukazało spadek satysfakcji seksualnej w relacjach partnerskich u częstych użytkowników pornografii (Kühn, Gallinat 2014, za: Knudsen i in., 2007).

Hipoteza testowana w badaniu Kühn’a i Galliant’a (2014) wiąże uzależnienie od pornografii ze zmianami plastycznymi w mózgowym układzie nagrody. Pornografia jest wysoce nagradzającym bodźcem, a jego częsta obecność wiąże się ze spadkiem odpowiedzi neuronalnej w układzie nagrody.

Układ nagrody składa się z różnych, połączonych funkcjonalnie obszarów mózgu. Bardzo istotną rolę odgrywa w nim dopamina (DA) syntetyzowana w śródmózgowiu i związana z nagradzającymi właściwościami nowych bodźców. Projekcje dopaminergiczne biegną do prążkowia i kory nowej oraz związane są z rozwojem uzależnienia.

Aby sprawdzić poprawność tych założeń, postanowiono przeanalizować powyższe mózgowe korelaty u osób korzystających z pornografii w sposób częsty, jednak nie uzależniony.

Grupa badana

Udział w projekcie wzięło 64 zdrowych mężczyzn około trzydziestki. Informacje o wzięciu udziału w badaniach na wiadomy temat uzyskali na dalszym etapie rekrutacji, wszyscy wyrazili pisemną zgodę. Do badania zostali wybrani mężczyźni, gdyż zaczynają oni korzystać z pornografii wcześniej, robią to częściej oraz częściej występują wśród nich problemy z uzależnieniem od pornografii.

Za pomocą różnych skal i ankiet wykluczono wśród uczestników obecność chorób psychicznych. Określono również poziom uzależnienia od seksu oraz internetu. Badani odpowiedzieli na pytanie, od ilu lat korzystają z pornografii oraz ile godzin (średnio) spędzają nad nią w tygodniu, a ile w weekend.

Zadanie

Podczas badania właściwego pokazywano badanym zdjęcia o tematyce seksualnej (zaczerpnięte ze stron pornograficznych). Warunki kontrolne stanowiły zdjęcia bez kontekstu seksualnego, przedstawiające ćwiczenia fizyczne. Zdjęcia były puszczane sześcioma blokami po dziesięć zdjęć. Aby uniknąć modyfikującego wpływu szczegółowej kontroli poznawczej nad postrzeganą treścią, zdjęcia były wyświetlane przez 530 msek. Reakcje w obrębie ośrodkowego układu nerwowego były mierzone za pomocą funkcjonalnego rezonansu magnetycznego (fMRI). Zmiany w aktywności neuronów mierzono za pomocą poziomu przepływu utlenowanej krwi w odpowiednim rejonie mózgu (za pomocą sekwencji BOLD)

Wyniki

Badani wykazali ujemną korelację pomiędzy ilością godzin spędzanych na korzystaniu z pornografii, a aktywacją neuronów podczas prezentacji zdjęć przedstawiających materiały erotyczne. Oznacza to, że im więcej czasu osoba poświęca na korzystanie z pornografii, tym mniejsze pobudzenie neuronalne na sygnały erotyczne wykazywała podczas badania (p<0,001). Obszary, które wykazywały tę zależność znajdują się w prawym prążkowiu oraz w lewej grzbietowo-bocznej korze przedczołowej.

Obszar prawego jądra ogoniastego, związanego z układem nagrody, wykazywał mniejszą aktywność u częstych użytkowników, uwzględniając liczbę lat oraz częstość korzystania z pornografii (p<0,1). Liczba godzin spędzanych na pornografii była dodatnio skorelowana ze stopniem uzależnienia od internetu oraz seksu. Podstawowa zależność pomiędzy nasileniem korzystania z pornografii a mniejszą aktywnością prawego jądra ogoniastego została wykazana nawet w przypadku uwzględnienia wpływu uzależnienia od internetu oraz seksu (p<0.1).

Obszar lewej skorupy, tradycyjnie wiązany z reakcją na bodźce seksualne, wykazał wzrost aktywacji podczas prezentacji bodźców o tematyce seksualnej (p<0,01). Jednak analizując natychmiastowe reakcje neuronalne po prezentacji bodźców erotycznych, odnotowano ujemny związek pomiędzy aktywnością obszarów znajdujących się w lewej skorupie a średnią liczbą godzin spędzanych nad pornografią i tendencjami do fiksacji. Przy poziomie pewności p<0,05 ten sam związek wykazano również w obszarze prawej skorupy.  Podczas prezentacji materiału kontrolnego (ćwiczenia fizyczne) nie wykazano aktywacji w rejonie lewej skorupy.

Ustalono również negatywną korelację pomiędzy aktywnością grzbietowo-bocznej kory przedczołowej (DLPFC) a ilością czasu spędzanego na korzystaniu z pornografii. Im więcej tego czasu było, tym mniejsza aktywność kory przedczołowej podczas prezentowania bodźców erotycznych w czasie badania, co u częstych użytkowników pornografii sugeruje zmniejszoną liczbę połączeń tego obszaru z prawym jądrem ogoniastym.

Dyskusja

Im częstsze korzystanie z pornografii, tym mniejsza ilość istoty szarej w okolicach prawego jądra ogoniastego w prążkowiu oraz słabsza aktywacja obszaru lewej skorupy, związanej z przetwarzaniem bodźców seksualnych. Podobnie, liczba połączeń pomiędzy brzuszno-grzbietową korą przedczołową jest mniejsza u częstych użytkowników pornografii.

Uzyskane wyniki współgrają z dotychczasowymi, podkreślającymi rolę prążkowia w współtworzeniu układu nagrody. Obniżenie się aktywności lewego prążkowia na bodźce erotyczne zgodne jest z założeniem, iż częsta ekspozycja na materiały pornograficzne prowadzi do zmniejszenia się siły reakcji na nie, poprzez ujemną regulacji odpowiedzi komórkowej na częstą stymulację seksualną.

Wyniki badania zgodne są również z naszą wiedzą o anatomicznej i funkcjonalnej organizacji mózgu. Boczne części jądra ogoniastego połączone są z okolicami brzuszno-bocznego płata czołowego (DLPFC). Kora przedczołowa, zaangażowana jest w kontrolę poznawczą, elastyczność zachowań oraz hamowanie reakcji impulsywnych. Podczas badań u częstych użytkowników pornografii obszar ten wykazał mniej połączeń z należącym do układu nagrody jądrem ogoniastym.

Zmiany w obrębie jądra ogoniastego oraz kory przedczołowej wykazano w innych badaniach związanych z uzależnieniem od internetu. Zmiany w obrębie prążkowia powstają również podczas rozwoju uzależnienia od substancji farmaceutycznych. Wyniki różnych badań wzajemnie się ze sobą pokrywają i w rozwoju uzależnienia (behawioralnego czy od środków psychoaktywnych) wskazują na zmiany w tych obszary mózgu, które zaliczamy do układu nagrody.

Analizując wyniki uzyskane w tym badaniu, należy wspomnieć, iż wymienione zależności nie muszą przebiegać w jednym, wymienionym kierunku: częste korzystanie z pornografii prowadzi do zmian w ośrodkowym układzie nerwowym, co przekłada się na wzrost korzystania z pornografii. Prawdopodobny scenariusz mógłby wyglądać następująco: można posiadać obniżoną pobudliwości prążkowia, przez co doświadczać wzmożonej potrzeby stymulacji, co u części osób może przekładać się na większą częstotliwość korzystania z pornografii. Wyobraźcie sobie, jak miałyby wyglądać badania mające potwierdzić drugą hipotezę…

Przytoczone badania wskazują na zmiany plastyczne w ośrodkowym układzie nagrody u częstych użytkowników pornografii. Wiedza ta może pomóc w próbach odkrycia tajników rozwoju tego uzależnienia. Jednak aby tak się stało, należałoby rozważyć kilka pytań. Czym tak naprawdę jest uzależnienie od pornografii? Jednoznacznej klinicznej definicji jeszcze nie posiadamy. Co to znaczy, często korzystać z pornografii? Jak zaprojektować badania nad tak intymnym i obarczonym moralnie obszarem zachowań w warunkach laboratoryjnych? Jak w takich badaniach zachować etykę? Wystarczy tych kilka pytań, aby badania nad uzależnieniem od pornografii uczynić mocno skomplikowanym.

Napisano na podstawie:

1.       Kühn S., Gallinat J.(2014). Brain Structure and Functional Connectivity Associated With Pornography Consumption. JAMA Psychiatry, 71(7):827-834.

2.       Paul  P.(2007). Pornified. New York, NY: Times Books.

3.       McNair  B.(2002). Striptease Culture. London, United Kingdom: Routledge.

4.       Svedin  C.G., Åkerman  I., Priebe  G.(2011). Frequent users of pornography: a population based epidemiological study of Swedish male adolescents. J Adolesc., 34(4):779-788.

5.       Knudsen  S.V., Mårtenson  L.L., Månsson  S-A.(2007). Generation P? Aarhus, Denmark: Aarhus Universitetsforlag.