Większość matek traktuje zajmowanie się swoim dzieckiem jako niezwykłe doświadczenie dające poczucie satysfakcji i spełnienia. Wraz z narodzinami dziecka wiele aspektów kobiecego życia ulega zmianie na rzecz dziecka, które od tej pory znajduje się w centrum uwagi i uczuć matki.

Naturalnie, rozwój potomka zależy od neurobiologicznej adaptacji matki w okresie zarówno przed, jak i poporodowym. Im bliżej porodu, tym większa jest wrażliwość na oksytocynę (OT), co wyraża się zwiększoną liczbą receptorów OT. Przedwzrokowe pole przyśrodkowe (MPOA) znajdujące się w podwzgórzu jest regionem bogatym w receptory dla oksytocyny, monitoruje zmiany hormonalne oraz stymuluje zachowanie matki w okresie okołoporodowym poprzez interakcję z mezolimbicznym obwodem motywacyjnym. MPOA łączy się z polem brzusznym nakrywki (VTA), brzusznym prążkowiem (VS), a także przyśrodkową korą przedczołową (mPFC).

Brzuszne prążkowie (VS) daje projekcje do brzusznej gałki bladej (VP), kierując reakcjami matki w odpowiedzi na sygnały wysyłane przez niemowlę. Z kolei mPFC mająca połączenia z podwzgórzerm i strukturami mezolimbicznymi odgrywa kluczową rolę w koordynacji złożonych zachowań matki [Rys.1].

Rys.1. Podwzgórzowa i mezokortykolimbiczna regulacja odpowiedzi matki na sygnały wysyłane przez niemowlę. Kluczowe obszary mózgu, w których występuje unerwienie dla dopaminy i oksytocyny.

U szczurów uszkodzenie MPOA prowadziło do zniesienia wielu „matczynych” odruchów po urodzeniu potomka, a wzrost dopaminy w VS nasilał zachowania macierzyńskie, podczas gdy jej spadek w VS lub uszkodzenie VS upośledzał zachownia matki względem potomka. Uszkodzenia mPFC lub zablokowanie w niej receptorów dla oksytocyny skutkuje zaburzeniami w organizacji oraz realizacji zachowań macierzyńskich.

Twarz niemowlęcia, zwłaszcza, podczas uśmiechu ma unikatową wartość i jest swojego rodzaju nagrodą dla  świeżo upieczonych matek, taka reakcja nasila więź pomiędzy matką, a jej dzieckiem, motywując ją do dalszej troski, w obliczu np. ekstremalnego zmęczenia. Relacja pomiędzy matką a dzieckiem może zostać zaburzona w wyniku  nadużywania środków uzależniających, również w okresie abstynencji.

Według ostatniego krajowego raportu Stowarzyszenia ds. Nałogów i Służby Zdrowia Psychicznego (SAMHSA), w Stanach Zjednoczonych, wśród kobiet zażywających substancję uzależniające, około 90% znajduje się w wieku rozrodczym. W ciągu roku odnotowano 212,000 ciąż, w których czasie kobiety zażywały narkotyki, 370,000 spożywało alkohol, a  606,000 paliło tytoń. Większość kobiet powstrzymuje się w czasie ciąży od stosowania substancji uzależniających, ale po urodzenia dziecka szybko powraca do ich stosowania, 30% matek pije, 20% pali, a 10%  upija się, w ciągu 3 miesięcy od porodu.

Sygnały dawane przez niemowlęta, szczególnie ich uśmiech, stanowi silny bodziec aktywujący wiele obszarów mózgu matki. To dowód na to, że w zachowania matki (jej opiekę, troskę) zaangażowany jest układ limbiczny (podwzgórze, VTA, VS, przednia część kory zakrętu obręczy (ACC), ciało migdałowate) odpowiadający za zachowania motywacyjne oraz obwody korowe (mPFC, wyspa, kora okołooczodołowa, zakręt skroniowy górny (STG), płacik ciemieniowy dolny, (IPL), zakręt czołowy dolny) podtrzymujące poznanie społeczne i empatię.

Dopaminergiczny układ nagrody jest związany z rozwojem uzależnień i pokrywa się z drogami neuronalnymi, które warunkują zachowania macierzyńskie.

Zażywanie substancji uzależniających typu kokaina czy amfetamina skutkuje wzrostem dopaminy w VTA i VS, który prowadzi do pozytywnego wzmocnienia i późniejszego stosowania tych substancji, a z czasem może wywołać liczne zmiany neuroadaptacyjne w dopaminergicznym układzie mezolimbicznym. Dłuższe nadużywanie substancji odurzających może skończyć się rozregulowaniem układu nagrody do poziomu odczuwania satysfakcji przy zażywanych substancjach psychoaktywnych, a nie do tzw. nagród naturalnych.

W modelach zwierzęcych, w których podawano kokainę, dochodziło do deficytów w zachowaniach macierzyńskich, najprawdopodobniej wynikały one ze spadku stężenia oksytocyny, jej neuronów i receptorów w MPOA,V S i mPFC.

Istnieją obszerne badania na temat wpływu nadużywania substancji psychoaktywnych kobiet w ciąży na rozwój i zachowania noworodków, natomiast nieliczne dane dotyczą tego, jak nadużywanie takich substancji wpływa na samą matkę i postrzeganie przez nią swojego nowonarodzonego dziecka.

Sohye Kim i wsp. badali reakcje mózgu matek na szczęśliwe i smutne wizerunki swoich niemowląt, przeplatając je z wizerunkami innych dzieci. Próbowano oszacować, jak zmienia się aktywność neuronów dopaminergicznych i neuronów uwalniających oksytocynę u matek, które nadużywały substancji odurzających, w odpowiedzi na największą nagrodę dla matki ze strony dziecka, czyli jego uśmiech.

W badaniu brało udział 36 kobiet, hospitalizowanych w celu leczenia uzależnień od substancji odurzających, które zażywały również podczas ciąży. Standardowy program leczenia wynosił 90 dni. Niemowlęta miały około 5 miesięcy na początku badania, matki były poddane skanowaniu za pomocą funkcjonalnego rezonansu magnetycznego (fMRI), podczas oglądania wizerunków szczęśliwych/smutnych twarzy niemowląt, swojego i innych. Po zakończeniu skanowania matki oceniały, jak wg nich czuje się dziecko, odpowiadały na pytania: „jak szczęśliwe/smutne według ciebie jest dziecko" oraz oceniały swoje reakcje uczuciowe, odpowiadając na pytania, w zależności od tego, jakie (smutne, szczęśliwe) niemowlęta oglądały np. „jak szczęśliwa/smutna/ czujesz się oglądając ten obraz”.

Bodźce doświadczalne składały się z 40 obrazów przedstawiających twarze niemowląt: 10 własnego szczęśliwego, 10 własnego smutnego, 10 nieznanego szczęśliwego i 10 nieznanego, smutnego, czas trwania bodźca to 2 sekundy [Rys.2].

Rys.2 Wizerunki twarzy niemowląt użyte w badaniu

Szczęśliwa twarz swojego niemowlęcia aktywuje w mózgu matki szlaki dopaminergiczne związane z układem nagrody, czyli te, które są aktywowane również przez substancje odurzające. Nie zaobserwowano zwiększonej aktywności tych szlaków na widok twarzy innych dzieci.

Okazuje się, że u matek uzależnionych dochodzi do spadku pobudzenia wspomnianych obszarów podczas oglądania twarzy swojego dziecka, wykazały one obniżoną aktywność w unerwieniu dopaminergicznym i dla oksytocyny, w podwzgórzu, brzusznym prążkowiu (VS) oraz brzuszno-przyśrodkowej korze przedczołowej.

Natomiast podczas własnej oceny, patrząc na wizerunki twarzy niemowląt, uważały, że ich dzieci są bardziej szczęśliwe w porównaniu do innych, ale ich samozadowolenie było większe podczas oglądania zdjęć nie swoich dzieci. Oceniając smutne wizerunki, matki uzależnione postrzegały swoje dzieci jako bardziej smutne, niż inne, ale tutaj samopoczucie matek było gorsze im bardziej smutne, zrozpaczone wizerunki swoich dzieci oglądały. Smutek i niepokój był większy wraz ze wzrostem tych emocji u swoich dzieci, czego nie zaobserwowano przy innych niemowlętach.

Konsekwencje uzależnienia matki od substancji odurzających rozciągają się na ich dzieci. Z przytoczonych badań wynika, że u podstaw neurobiologicznych leży mniejsza aktywność regionów podwzgórza i mezokortykolimbicznych, bogatych w unerwienie dopaminergiczne i dla oksytocyny, takich jak podwzgórze, VS czy mPFC. Nadużywanie środków psychoaktywnych zakłóca również naturalnie występujcie neuroadaptacje związane z neuronami uwalniającymi oksytocynę, które występują w okresie przed- i poporodowym. Być może zmiany w neuronach dopaminergicznych i dla oksytocyny pojawiają się u matek podatnych na te zmiany, jeszcze przed rozwojem uzależnienia.

Podczas rozwoju uzależnienia, dochodzi do licznych zmian w obwodach nerwowych, które mają na celu podtrzymanie uzależnienia, złagodzenie stresu i dyskomfortu podczas okresu abstynencji. W obliczu takich zmian, sygnały ze strony dziecka mające wywołać u matki troski, stają się dla niej źródłem stresu, a nie satysfakcji. Stres ten może zwiększyć pragnienie zażycia substancji uzależniających w celu jego złagodzenia. Dodatkowo nasilony stres może wynikać ze świadomości skutków uzależnia, które prowadzi do zaniedbań dziecka, pogłębione poczuciem wstydu i winy, co stanowi błędne koło, które kręci się wokół zaburzonych układów nagrody i stresu.

Zaburzona reakcja matek występowała tylko w odpowiedzi na szczęśliwe twarze niemowląt [Rys.3], a nie na smutne, co jest dowodem nieprawidłowego funkcjonowania u nich układu nagrody, co potwierdza tendencję występującą w populacji ogólnej, gdzie w przypadku uzależnienia dochodzi do zmniejszenia odczuwania przyjemności z naturalnych nagród.

Rys.3 Aktywność w grzbietowym prążkowiu w odpowiedzi na szczęśliwe wizerunki własnego (od lewej) i nieznanego dziecka

Bibliografia:

Kim S,Iyengar U, Mayes LC, Potenza MN i wsp. Mothers with Substance Addictions Show Reduced Reward Responses When Viewing Their Own Infant’s Face. Hum Brain Mapp. 2017 Jul 26. doi: 10.1002/hbm.23731.