Dane liczbowe dotyczące uzależnienia od nikotyny są zatrważające. Szacuje się, że na całym świecie liczba osób palących papierosy przekracza miliard, a palenie przyczynia się do śmierci około 6 milionów ludzi rocznie (raporty WHO, 2008, 2015). Statystyki dotyczące Polski są nieco bardziej optymistyczne. W przeciągu 9 lat odsetek osób codziennie sięgających po papierosy spadł niemal o 10 punktów procentowych. W 2004 roku do codziennego palenia przyznawało się 32% osób powyżej 15 roku życia, natomiast w roku 2013 – 22,6%. Wciąż jednak, więcej niż co czwarty Polak (26%) pali papierosy przynajmniej raz w miesiącu. Pomimo poprawiających się statystyk, uzależnienie od nikotyny wciąż pozostaje ogromnym problemem zdrowotnym i społecznym. Co druga nałogowo paląca osoba umiera na schorzenia wywoływane przez substancje toksyczne zawarte w papierosach, które podstępnie niszczą one niemal wszystkie organy. W kontekście przytoczonych danych, jeszcze mocniej wybrzmiewa problem, z którym współczesna medycyna, psychologia, a także neuronauka wciąż nie potrafią sobie poradzić. Chociaż 70% osób palących podejmuje próby zerwania z nałogiem, średnio 10%  po roku abstynencji wraca do nałogu. Po 5 latach, ten odsetek wynosi aż 41% (Hughes, Peters, Naud, 2009). Głównym predyktorem nawrotu do uzależnienia jest uczucie nieprzepartej ochoty ponownego zażycia substancji uzależniającej (ang.craving). Mechanizmy odpowiedzialne za nawrót (ang. relapse) są szczegółowo badane zarówno na poziomie zmian biologicznych, jak i zmiennych psychologicznych.  

Co sprawia, że sięgamy po papierosa? 

    Przyzwyczajenie, stres, rozdrażnienia,  udana/nieudana impreza, a nawet nuda – powody, dla których palimy można mnożyć. Pod ich przykrywką leży jednak pewien wspólny mechanizm, który sprawia, że w pewnych sytuacjach po prostu „musimy” sięgnąć po papierosa. Subiektywne odczucie ogromnej potrzeby zażycia substancji sprawia, że działania jednostki stają się zorientowane na ten jeden, podstawowy dla niej cel. Polscy badacze na określenie takiego stanu używają niekiedy terminu „chcica”- w wolnym tłumaczeniu oddaje on znaczenie angielskiego słowa craving, które podkreśla silną, niemal niemożliwą do powstrzymania motywację do dostarczenia sobie substancji. 

    Owa motywacja pojawia się zwykle w momencie spotkania z bodźcami sytuacyjnymi, które wcześniej zostały skojarzone z przyjemnym uczuciem związanym z zażywaniem substancji – w tym kontekście – z paleniem papierosa. Warto zaznaczyć, że opisywany mechanizm można uogólnić na wszystkie substancje psychoaktywne, mające dla jednostki charakter nagradzający. Prawdopodobieństwo zapalenia wzrasta więc, kiedy znajdziemy się w miejscu, w którym robiliśmy to nawet kilka lat temu. Chęć zapalenia może się pojawić lub nasilić, kiedy zobaczymy w filmie scenę z motywem papierosa, znajdziemy się wśród palących znajomych lub przypadkiem odszukamy w kieszeni dawno nieużywaną zapalniczkę. W powstawaniu uczucia cravingu bierze udział cały zespół powiązanych ze sobą procesów poznawczych, w skład których wchodzi też przywoływanie w pamięci wrażeń związanych z uprzednim kontaktem z substancją oraz oczekiwań związanych z ponownym jej zażyciem. Możemy wyodrębnić dwa rodzaje cravingu: toniczny, związany z ciągłym, umiarkowanym napięciem będącym skutkiem abstynencji oraz fazowy – zdecydowanie silniejszy, pojawiający się szybko w odpowiedzi na bodziec wskazówkowy. Zdecydowanie utrudniają one proces wychodzenia z nałogu i zwiększają ryzyko nawrotu. 

Mózg na nikotynowym „głodzie”

    Badania naukowe mające na celu znalezienie neuronalnych korelatów cravingu najczęściej wykorzystują procedury eksperymentalne, w których wywoływany jest on sztucznie. Badanemu prezentuje się bodźce związane z papierosami. Jednocześnie dokonuje się pomiaru aktywności mózgu za pomocą funkcjonalnego rezonansu magnetycznego. W porównaniu z bodźcami neutralnymi, te związane z substancją nagradzającą (np. filmy i zdjęcia z motywem papierosa) wywołują wzmożoną aktywację korowych i podkorowych struktur zarówno u osób, które na co dzień palą papierosy, jak i u tych, które od jakiegoś czasu powstrzymują się od palenia.  Obszary mózgu szczególnie aktywne podczas takiej ekspozycji obejmują korę wzrokową, zakręt obręczy, przyśrodkową i grzbietowo-boczną korę przedczołową oraz górny i środkowy zakręt skroniowy, a także wyspę i grzbietowe prążkowie. Badania potwierdzają więc hipotezę, że craving jest zjawiskiem wielowymiarowym, angażującym zarówno struktury układu nagrody, jak i obszary korowe, odpowiedzialne za świadome przetwarzanie i analizę bodźców oraz kontrolę i organizację zachowania. 

Jak impulsywność przeszkadza w rzuceniu palenia? 

    Jedną z najczęściej badanych cech związanych z różnicami indywidualnymi w zakresie podatności na uzależnienie jest impulsywność. Uznawana jest za czynnik ryzyka problemów z nadużywaniem substancji, gdyż koreluje z osłabioną zdolnością odraczania gratyfikacji i spadkiem samokontroli. Osoby impulsywne częściej decydują się na wybór mniejszej, natychmiastowej nagrody, niż większej, ale odroczonej w czasie. Impulsywność jest tym samym predyktorem nawrotu do nałogu. Natychmiastowe zaspokojenie potrzeby w postaci zapalenia papierosa jest priorytetem dla osób z wysokim nasileniem tej cechy. Późniejsza, chociaż większa nagroda (lepsze zdrowie czy korzyści materialne) traci na wartości i nie powstrzymuje ich przed sięgnięciem po używkę. Impulsywność jako cecha posiada oczywiście swoje neuronalne korelaty w postaci zmienionej aktywności pewnych obszarów mózgu. Z uwagi na fakt, że zadania wymagające hamowania impulsów dostarczają złożonej stymulacji, wiążą się też z potrzebą złożonego działania. Oznacza to, że aktywność neuronalna możliwa do zaobserwowania podczas takiego badania, nie jest w całości specyficzna dla samego „hamowania”. Grzbietowo-boczna (dlPFC) oraz brzuszno-boczna (vlPFC) kora przedczołowa, a także tylny zakręt obręczy wydają się być regionami kluczowymi dla prawidłowego przebiegu procesów związanych z samokontrolą i refleksyjnością. Badania wykazały, że słabszej aktywacji tylnej części zakrętu obręczy u „impulsywnych palaczy” towarzyszy wzmożona aktywność obszarów zaangażowanych w odpowiedź na wspominane już bodźce-wskazówki zachęcające do palenia. Jest to przede wszystkim wyspa, która zaangażowana jest w emocjonalny aspekt takiej odpowiedzi oraz grzbietowa kora zakrętu obręczy i grzbietowo-boczna kora przedczołowa, odpowiedzialne za uwagowy aspekt odbioru i analizy tego rodzaju bodźców. Co więcej, analiza badań neuroobrazowych świadczy o tym, że podejmowanie ryzykownych decyzji oraz hamowanie impulsów angażują – przynajmniej częściowo – te same sieci funkcjonalne. 

Jak wykorzystać dostępną wiedzę?

    Wiedza dotycząca mechanizmów uzależniania od nikotyny sukcesywnie wzrasta, a przytoczone przykłady są jedynie jej namiastką. Wiemy, że trudności w rzucaniu palenia oraz pewne różnice międzyosobowe w tym zakresie posiadają odzwierciedlenie w zmienionej aktywności mózgu. Poważnym wyzwaniem dla naukowców i terapeutów pozostaje jednak sposób przełożenia tej wiedzy na życie codzienne uzależnionych osób. Pewnego rodzaju wyrozumiałość związana ze świadomością utrudnionej samokontroli musi iść w parze z proponowaniem konkretnych metod pracy, mogących wzmocnić umiejętności samodyscypliny oraz kształtować zdolność do odraczania nagrody, a także służyć rozładowaniu napięcia psychicznego. Warto zwrócić uwagę na to, że impulsywność jest także charakterystyczną cechą pewnych chorób i zaburzeń, takich jak ADHD, choroba afektywna dwubiegunowa czy niektóre zaburzenia osobowości. Potrzebne są badania, które podejmą temat uzależnienia od nikotyny występującego w specyficznych grupach klinicznych. 

Literatura:
Hughes, J.R., Peters, E.N., Naud, S. (2009). Relapse to Smoking After 1 Year of Abstinence: A Meta-analysis. Addictive Behaviors 33(12), 1516–1520.
Potvin, S, Tikàsz, A., Dinh-Williams,  LL., Bourque,  J., Mendrek,  A. (2015). Cigarette cravings, impulsivity, and the brain. Frontiers in psychiatry 2015(6), 125. 
WHO report on the global tobacco epidemic, 2008. Pobrano z: http://apps.who.int/iris/bitstream/10665/43818/1/9789241596282_eng.pdf 
WHO report on the global tobacco epidemic, 2015. Pobrano z:  http://www.who.int/tobacco/global_report/2015/en/