Afazji często towarzyszy akalkulia. Wykonywanie zadań matematycznych oraz funkcje językowe angażują przynajmniej częściowo te same struktury. Wyniki badań nie są zgodne, do jakiego stopnia oba zaburzenia współwystępują. Między zaburzeniami językowymi a możliwościami matematycznymi występuje pewna dysocjacja. Zdarzają się osoby, u których kalkulia jest zbliżona do prawidłowej lub stosunkowo mało zakłócona, mimo ciężkich zaburzeń językowych oraz przeciwnie: osoby bez afazji, za to z akalkulią (Baldo i Dronkers, 2007).
Zbadanie kalkulii u osoby z afazją może nastręczać problemów. Wynik może być niemiarodajny, jeśli zadania wymagają korzystania z funkcji językowych. Człowiek, który ma zaburzenia rozumienia, może nie zrozumieć zadania. Zaburzenia ekspresji utrudniają lub uniemożliwiają udzielenie odpowiedzi.

Pacjent z afazją czuciową

Kilka lat temu czasopismo Cognition Processing opublikowało artykuł o tym, jak badać kalkulię u chorego z afazją oraz jak tego nigdy robić nie należy (Rosca, 2010).
Pacjentem był 42-letni mężczyzna, TR, który miał za sobą 16 lat edukacji. Doznał udaru niedokrwiennego, obejmującego część płata skroniowego i czołowego. Lokalizacja ogniska niedokrwiennego nie została dokładnie opisana.
Funkcje językowe i kalkulię oceniono 2 tygodnie po udarze. Pacjent miał wówczas lekki niedowład połowiczy i niedowidzenie połowicze jednoimienne.
Funkcje językowe zbadano za pomocą Zachodniej Baterii Diagnostycznej Afazji. Stwierdzono głęboką afazję czuciową. Badany mówił płynnie i wyraźnie, ale zupełnie niezrozumiale. Była to mowa żargonowa: bardzo liczne parafazje głoskowe, werbalne i neologizmy. Wystąpiły głębokie zaburzenia rozumienia. Pacjent nie mógł wykonać nawet prostych poleceń. Obserwowano znaczną agrafię i apraksję wyobrażeniową. Badany nie potrafił niczego napisać, nie wiedział nawet, co zrobić z ołówkiem. Apraksja powodowała trudności w codziennych czynnościach, takich jak ubieranie się i czesanie.

Ocena kalkulii

Dotychczasowa ocena funkcjonowania poznawczego pacjenta sprawia wrażenie całkowicie prawidłowej. Można zastanawiać się, czy do trudności w wykonaniu poleceń nie przyczyniła się w jakimś stopniu apraksja. Ocena kalkulii budzi jednak zdziwienie. Jaki sens ma słowne prezentowanie złożonych zadań matematycznych człowiekowi, który nie był w stanie zrozumieć pojedynczych słów i najprostszych poleceń? Życzliwie dla autorki i dla osoby badającej można uznać, że zabieg był celowy i miał pokazać różnicę w użyteczności zadań werbalnych i niewerbalnych w ocenie kalkulii u osoby z afazją, zwłaszcza sensoryczną.
Ocenę kalkulii przeprowadzono przy pomocy dwóch baterii zadań.

Bateria 1 - zadania słowne

Bateria nr 1, typowa, była zbliżona do baterii EC301 oraz NPC (Number Processing and Calculation), nie mających polskich odpowiedników. Badany miał słuchać zadań, czytać je i udzielać odpowiedzi werbalnych lub pisemnych. Bateria składała się aż z 14 typów zadań. Ich lista znajduje się w załączniku.
Jak można się domyślać, pacjent udzielił 100% błędnych odpowiedzi na prawie wszystkie pytania. Wyjątkiem było zadanie, które nie wymagało zaznaczania, pisania, czytania, mówienia ani rozumienia ustnych poleceń. W zadaniu, w którym badany miał wskazać większą z dwóch liczb zapisanych cyframi, błędów było zaledwie 21.4%. Nawet zważywszy 50% szansy na przypadkowe udzielenie dobrej odpowiedzi, jest to wynik znacznie lepszy, niż w pozostałych zadaniach.

Bateria 2 – uwzględnienie afazji

Na szczęście dla pacjenta wykonano kolejne badanie, tym razem dostosowując baterię testów do możliwości badanego. Wybrano zadania, które wymagają jak najmniej słownych instrukcji i odpowiedzi, nie wymagają pisania ani wykonywania dodatkowych czynności. Z poprzedniej baterii wybrano proste i złożone działania matematyczne.
Prosta arytmetyka:

Złożone zadania:

Pod każdym zadaniem zapisany były jeden wynik. Pacjent miał zasygnalizować, czy wynik jest prawidłowy, czy nie. Wytłumaczono mu to na przykładach. Badający pokazywał badanemu przykład dobrze wykonanego działania, np. 1+1=2 i kiwał głową, mówiąc: tak, dobrze, prawidłowo. Podczas pokazywania błędnego wyniku, np. 1+1=5, badający kręcił głową i mówił: źle, błąd, nieprawidłowo.
 
Wyniki

Dzięki zadaniom, które nie wymagały mówienia, rozumienia słów, pisania ani czytania, badany udzielił znacznie więcej poprawnych odpowiedzi.

 
W prostej arytmetyce wszystkie odpowiedzi były dalekie od losowości. Różnica z wynikami poprzedniej skali była istotna statystycznie (dwustronny dokładny test Fishera, p Złożone zadania poszły badanemu nieco gorzej. Odsetek błędów był jednak nadal istotnie niższy, niż w Baterii 1 (p=0.02 dla dodawania, p=0.005 dla odejmowania). Dzielenie zostało wykonane podobnie, jak w niedostosowanej Baterii 1: różnica nie była istotna (p=0.18) Autorka uznała, że mnożenie zostało wykonane istotnie lepiej, niż w Baterii 1 (p=0.07), ale przyjęła poziom istotności różnic większy, niż 0.05, więc można się spierać z tą oceną.
Badanie dostosowaną baterią pokazało, że akalkulia pana TR jest znacznie łagodniejsza, niż wskazywał na to wynik baterii opartej na zadaniach słownych. Pacjent może się cieszyć, a my możemy się zastanawiać – po co w ogóle badać daną skalą kogoś, kto nie ma możliwości nawet podejść do zadania. Jest to nieskuteczne, nieadekwatne. Można to ocenić nawet jako nieetyczne: pacjent został poddany długiemu, obciążającemu testowi, którego przecież nie miał szans wykonać. Równie dobrze można mierzyć zdolność skakania na skakance u człowieka z otwartymi złamaniami obu kości piszczelowych.
Pomijając zdziwienie, można przyznać, że jest to jednak ciekawe studium przypadku. Pokazuje, jak w badaniu kalkulii, przynajmniej do pewnego stopnia uniknąć fałszywego zaniżania wyniku, spowodowanego afazją. Zastosowanie takiej skali ma sens w przypadku wszystkich osób z afazją, a zwłaszcza z afazją czuciową, bo właśnie u nich może wystąpić największy rozdźwięk między funkcjami językowymi a umiejętnościami matematycznymi (Baldo i Dronkers, 2007).
Najważniejszym wnioskiem jest to, że nie należy oceniać danej funkcji lub umiejętności testem, do podjęcia którego niezbędna jest inna, zaburzona funkcja. To wbrew pozorom nie jest rzadki błąd.
 

Baldo, J. i Dronkers, N. (2007). Neural correlates of arithmetic and language comprehension: A common substrate? Neuropsychologia, 45(2), strony 229–235.
Rosca, E. C. (2010). Acalculia in a patient with severe language disturbances: how do we test it? Cognitive Processing, 11(4), strony 371–374.
 
Załącznik – Bateria 1 do badania kalkulii