Ból głowy jest jednym z najczęściej zgłaszanych objawów podczas konsultacji lekarskiej. Według danych Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) aż 47% populacji osób dorosłych doświadczyło go w ostatnim roku przynajmniej jeden raz. Występuje powszechnie – niezależenie od płci, wieku, rasy i regionu geograficznego. Alarmujące dane epidemiologiczne oraz wpływ, jaki bóle głowy wywierają na jakość funkcjonowania sprawiają, że sprawna diagnostyka i skuteczne metody ich kontroli stanowią niezwykle ważne zagadnienie. Ból głowy nie jest jednolitą jednostką chorobową. Poszczególne przypadki różnicowane są między innymi przez przyczyny wywołujące ból, jego przebieg, nasilenie i czas trwania. Częstym rozróżnieniem jest podział na ból pierwotny (występujący zdecydowanie częściej) i wtórny. Ból pierwotny (np. migrena) nie jest wywoływany przez żaden znany czynnik patofizjologiczny – występuje niezależnie od innych symptomów chorobowych i może być leczony jedynie objawowo. Wtórny ból głowy odznacza się tym, że można wskazać na jego przyczynę, którą może być np. infekcja, guz mózgu lub uszkodzenia mechaniczne.

Migrena

Migrena jest rodzajem pierwotnego bólu głowy, który w pewnym momencie życia dotyka ponad 20% ogólnej populacji (Welch, Goadsby, 2002). Charakteryzuje się przewlekłym, nawracającym i pulsującym oraz zwykle jednostronnym bólem, któremu często towarzyszą nudności oraz nadwrażliwość na bodźce dźwiękowe i świetlne. Atak migrenowego bólu głowy może trwać od kilku godzin do nawet 2-3 dni. W przynajmniej 20% przypadków poprzedza ją tzw. aura, czyli przejściowe objawy neurologiczne, najczęściej o charakterze zaburzeń widzenia, a niekiedy także mowy i motoryki (Pietrobon, Striessnig, 2003). Początkowo uznawano ją za ból naczyniowy, powodowany naciskiem wywieranym przez rozszerzające się tętnice wewnątrzczaszkowe. Teraz wiadomo, że etiologia migreny jest o wiele bardziej złożona. Na obraz tego zaburzenia składa się całe spektrum objawów, mogących występować nawet niezależnie od samego bólu (Charles, 2010). Badania mówią m.in. o istotnej roli histaminy będącej czynnikiem rozszerzającym naczynia krwionośne (za: Gupta, 2009). Uwagę naukowców przyciąga też rola podwzgórza w patofizjologii migreny, gdyż zaobserwowano, że jego elektryczna stymulacja skutecznie obniża ból – prawdopodobnie za pośrednictwem nasilania transmisji opioidowej (za: Tabeeva, Sergeev, Gromova, 2013). Znaczącą rolę wśród przyczyn migreny odgrywa czynnik genetyczny - sięga nawet 50% i jest wyższy dla migren przebiegających z aurą (Pietrobon, Striessnig, 2003). Duże znaczenie mają także zmiany hormonalne – migreny o wiele częściej występują u kobiet (Lay, Broner, 2009). 

Klasterowe bóle głowy

Ten typ pierwotnego bólu głowy, nazywany także zespołem Hortona, uznawany jest za najcięższy i najbardziej dokuczliwy. W odróżnieniu od migreny i bólów napięciowych częściej cierpią na niego mężczyźni. Jego nasilenie sprawia, że podczas ataków wzrasta ryzyko podejmowania niebezpiecznych zachowań. W jednym z przeprowadzonych badań, 25% pacjentów przyznało, że z powodu dolegliwości bólowych występują u nich myśli samobójcze (Jürgens i in., 2011). Średni czas trwania pojedynczego epizodu bólu wynosi 90 minut, a częstotliwość ataków waha się od 1 do 8 na dobę (Gaul, Diener, Mülle, 2011). Cechą charakterystyczną klasterowych bólów głowy jest to, że są jednostronne (choć nie w każdym epizodzie muszą występować po tej samej stronie). W przebiegu tego schorzenia mogą występować także bóle okolic twarzy, zębów oraz ipsilateralne objawy wegetatywne– łzawienie oczu, obrzęk powiek i śluzówki nosa, pocenie się twarzy, zwężenie źrenicy, a także poczucie niepokoju i pobudzenia (International Classification of Headache Disorders, za: Gaul, Diener, Müller, 2011). Miejsca, w których najczęściej koncentruje się ból to okolice oczodołowe, nadoczodołowe i skroniowe. Nie poznano dotąd mechanizmu odpowiedzialnego za występowanie powyższych symptomów. W terapii stosuje się leczenie objawowe, mające na celu redukcję częstotliwości oraz nasilenia ataków. W łagodzeniu bólu skuteczna okazała się blokada nerwu potylicznego (Ambrosini,  Vandenheede, Rossi, 2005) oraz stymulacja tylnej części podwzgórza za pomocą metody głębokiej stymulacji mózgu (Bartsch i in., 2008).

Napięciowy ból głowy

Napięciowy ból głowy jest najbardziej typowym i najczęściej występującym bólem pierwotnym, stąd bywa też określany „zwykłym”. W odróżnieniu od bólu migrenowego i klasterowego jest obustronny.  Mechanizm jego występowania najczęściej wiąże się ze stresem oraz wzmożonym napięciem mięśni głowy, twarzy i szyi. Zazwyczaj trwa do kilku godzin. Nieco częściej cierpią na niego kobiety,  przy czym tendencja staje się bardziej wyraźna,  kiedy ból występuje chronicznie. Przeważnie dotyka osób w wieku 40-49 lat (Loder, Rizzoli, 2009). Występowanie tego rodzaju bólu towarzyszy stanom wzmożonego obciążenia psychicznego, niewyspania i zmęczenia, dlatego przestrzeganie reguł zdrowego trybu życia może skutecznie pomagać w radzeniu sobie z objawami.

Wtórne bóle głowy

Ból głowy będący następstwem innej choroby lub urazu jest zawsze sygnałem, którego nie można lekceważyć. Symptomy, które mogą sugerować istnienie poważnego wtórnego bólu głowy to współwystępujące objawy neurologiczne, gorączka, sztywność karku, obrzęk nerwów wzrokowych. Należy zwracać szczególną uwagę na objawy nietypowe, pojawiające się po raz pierwszy, niereagujące na środki przeciwbólowe. Wystąpienie powyższych symptomów jest bezwzględnym wskazaniem do kontaktu z lekarzem.

Znaczenie pomocy psychologicznej

Poza oczywistymi interwencjami medycznymi, w przebiegu bólu głowy istotną rolę odgrywa pomoc psychologiczna. W badaniach, w których wzięły udział osoby cierpiące na migrenowe i/lub napięciowe bóle głowy oraz depresję, wykazano skuteczność wpływu terapii poznawczej zarówno na spadek nasilenia bólu, jak i objawów depresji, lęku oraz wysokości wskaźnika określanego jako „jakość życia” (Martin i in., 2015). W łagodzeniu skutków bólów głowy skuteczne okazuje się podejście poznawczo-behawioralne, w tym biofeedback oraz techniki relaksacyjne. W przebiegu leczenia,  duże znaczenie ma także praca nad różnego rodzaju kompetencjami psychologicznymi, takimi jak poczucie własnej skuteczności i wewnętrzne poczucie kontroli. Niestety, w porównaniu z bólami napięciowymi i migrenowymi, bóle klasterowe słabo odpowiadają na tego rodzaju terapię (Lake, 2001).  Niemniej jednak, psychologiczne wspomaganie terapii farmakologicznej jest cenne, a jego znaczenie jest coraz częściej dostrzegane. Podczas ataków obserwuje się także osłabienie funkcjonowania poznawczego w zakresie percepcji, uwagi oraz funkcji wykonawczych, dlatego zdarza się, że przewlekłe bóle głowy wymagają diagnozy i rehabilitacji neuropsychologicznej (Gil-Gouveia,  Oliveira, Martins, 2015; Torkamani i in., 2015). Istnieje potrzeba systematycznych badań dotyczących poznawczych oraz psychospołecznych aspektów bólów głowy.

Literatura:

Ambrosini, A., Vandenheede, M., Rossi, P., Aloj, F., Sauli, E., Pierelli, F., Schoenen, J. (2005). Suboccipital injection with a mixture of rapid- and long-acting steroids in cluster headache: a double-blind placebo-controlled study. Pain, 118(1-2), 92–96.

Bartsch, T., Pinsker, M. O., Rasche, D., Kinfe, T., Hertel, F., Diener, H. C., … Krauss, J. K. (2008). Hypothalamic deep brain stimulation for cluster headache: experience from a new multicase series. Cephalalgia: An International Journal of Headache, 28(3), 285–295.

Charles, A., Brennan, K. C. (2010). Chapter 7 - The neurobiology of migraine. W F. B. and D. F. S. Michael J. Aminoff (Red.), Handbook of Clinical Neurology (T. 97, ss. 99–108). Elsevier. Pobrano z http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0072975210970073

 Pietrobon, D., Striessnig, J. (2003). Neurobiology of migraine. Nat Rev Neurosci. Nature reviews. Neuroscience, 4(5), 386–98.

Gaul, C., Diener, HC., Mülle, OM. (2011). Cluster Headache. Dtsch Arztebl Int 108(33), 543-549.

Gil-Gouveia, R., Oliveira, A.G., Martins, I.P. (2015). Assessment of cognitive dysfunction during migraine attacks: a systematic review. Journal of Neurology 262(3), 654-665. 

Gupta, R. (2009). Neurobiology of Headache. Delhi Psychiatry Journal 12(1), 74-79.

Jürgens, T. P., Gaul, C., Lindwurm, A., Dresler, T., Paelecke-Habermann, Y., Schmidt-Wilcke, T., Leinisch, E. (2011). Impairment in episodic and chronic cluster headache. Cephalalgia: An International Journal of Headache, 31(6), 671–682.

Lake, A. E. (2001). Behavioral and nonpharmacologic treatments of headache. The Medical Clinics of North America, 85(4), 1055–1075.

Lay, CL., Broner, SW. (2009). Migraine in women. Neurologic Clinics 27 (2), 503–511.

Loder, E., Rizzoli, P. (2008). Tension-type headache. BMJ 336(7635), 88–92.

Martin, P. R., Aiello, R., Gilson, K., Meadows, G., Milgrom, J.,  Reece, J. (2015). Cognitive behavior therapy for comorbid migraine and/or tension-type headache and major depressive disorder: An exploratory randomized controlled trial. Behaviour Research and Therapy, 73, 8–18.

Silberstein, SD. (2004). Migraine. Lancet 363(9406), 381-391.

Tabeeva, G. R., Sergeev, A. V.,  Gromova, S. A. (2013). New Aspects of the Neurobiology of Migraine: The Role of the Hypothalamo-Pineal System. Neuroscience and Behavioral Physiology, 43(1), 93–99.

Torkamani, M., Ernst, L., Sze Cheung, L., Lambru, G., Matharu, M., Jahanshahi, M. (2015). The Neuropsychology of Cluster Headache: Cognition, Mood, Disability, and Quality of Life of Patients With Chronic and Episodic Cluster Headache. Headache 55(2), 287-300. 

Welch K., Goadsby P. (2002). Chronic daily headache: nosology and pathophysiology. Curr Opin Neurol 2002 (15), 287–295.

Primary and Secondary Headaches, Pobrane z: www.hopkinsmedicine.org

Headache disorders : Pobrane z: www.who.int