W skład języka, którym posługujemy się na co dzień wchodzą słowa konkretne opisujące rzeczy i sytuacje, które przez cały czas znajdują się lub dzieją w naszym otoczeniu. Istnieje także duża grupa słów, których nie jesteśmy w stanie powiązać z jakimkolwiek namacalnym doświadczeniem lub obiektem. Opisują one procesy psychiczn­­­e, relacje, wartości. Tego rodzaju słowa są trudniejsze w odbiorze i interpretacji, a na poziomie neuronalnym angażują bardziej złożone mechanizmy. Słowa nie są jedynie narzędziem komunikacji. Na ich podstawie tworzymy własny obraz świata, zapamiętujemy i rozumiemy zjawiska oraz budujemy własną tożsamość. Dlatego też zaburzenia językowe w znacznym stopniu osłabiają jakość życia cierpiących na nie osób.

Jak mózg przetwarza słowa konkretne i abstrakcyjne?

Według teorii podwójnego kodowania (ang. dual-coding theory), którą w 1986 r. zaproponował Allan Pavio, podstawowa różnica pomiędzy słowami konkretnymi i abstrakcyjnymi polega na tym, że te pierwsze są kojarzone z bogatszymi i bardziej szczegółowymi reprezentacjami poznawczymi (umysłowymi odwzorowaniami obiektów). Słowa konkretne kodujemy werbalnie i  sensorycznie, abstrakcyjne – jedynie werbalnie.

To, że u podstaw przetwarzania komunikatów konkretnych i abstrakcyjnych leżą częściowo przynajmniej odrębne mechanizmy, potwierdzają udokumentowane przypadki osób, które w przebiegu zaburzeń językowych, tracą zdolność rozumienia i używania słów należących do jednej z grup. Stosunkowo rzadko spotyka się w praktyce klinicznej przypadki utraty zdolności rozumienia i używania słów konkretnych, przy zachowaniu tych zdolności w odniesieniu do słów abstrakcyjnych. Jednym z udokumentowanych przykładów jest przypadek pacjenta AB (Warrington, 1975). Bez problemu definiował on 90% słów klasyfikowanych jako abstrakcyjne (np. ang. supplication - błaganie). Jednocześnie nie był w stanie podać znaczenia co drugiego słowa z grupy konkretnych (np. ang. poster – plakat). Inny pacjent był w stanie barwnie opisywać swój stan psychiczny, mówiąc np. o dobrostanie (ang. well-being), ale nie potrafił powiedzieć, czym odśnieża się drogę do domu (Macoir, 2009).

Trudności w przetwarzaniu słów konkretnych mogą wynikać z uszkodzeń tych części kory, które zaangażowane są w procesy przetwarzania wzrokowo-sensorycznego, stanowiącego podstawę tworzenia wiedzy semantycznej. Tego rodzaju dysfunkcje są charakterystyczne dla uszkodzeń przedniego płata skroniowego. Są też typowe dla demencji semantycznej – rzadkiego schorzenia neurodegeneracyjnego, w którym obserwuje się postępujące zaburzenia pamięci semantycznej.
 
Znaczenie kontekstu i kory przedczołowej

Znaczenie słów zmienia się w zależności od kontekstu. Szczególnie dotyczy to słów abstrakcyjnych, których znaczenie jest płynne i stosunkowo słabo przypisane do konkretnego obiektu. Są one trudniejsze w przetwarzaniu, gdyż trudniej jest skojarzyć je z czymś konkretnym i namacalnym. Potrzebujemy zatem dobrze funkcjonującego systemu, w ramach którego mogłaby zachodzić poznawcza kontrola warunków, w których dany komunikat jest analizowany. Jak wynika z badań, szczególnie istotną rolę pełni w tym wypadku lewy zakręt czołowy dolny, a także tylna część zakrętu skroniowego środkowego oraz okolice bruzdy śródciemieniowej. Właściwy odbiór komunikatu zawierającego abstrakcyjne słowa wymaga odpowiedniego zrozumienia kontekstu, co jest podstawą wybrania znaczenia, a także zrozumienia subtelnych sugestii lub ironii. Badania z użyciem technik neuroobrazowania potwierdzają wyższą aktywność obszarów przedczołowych podczas przetwarzania słów abstrakcyjnych. Pewne deficyty w rozumieniu i używaniu tych słów występują też u osób, które w wyniku uszkodzeń okolic przedczołowych przejawiają trudności w zakresie funkcji wykonawczych. Analiza przypadków i badania neuroobrazowe pozwalają więc dość ogólnie założyć, że poprawne posługiwanie się słowami abstrakcyjnymi wymaga większej aktywności kory przedczołowej, niż w przypadku słów konkretnych.

Współczesne kierunki badań

Jedna z najnowszych hipotez podejmujących problem wyjaśnienia procesów przetwarzania konkretnych i abstrakcyjnych komunikatów językowych przyjmuje, że u podstaw rozumienia słów konkretnych leży ich konceptualne podobieństwo. Mają one tendencję do pojawiania się razem i na takich zasadach podobieństwa nadbudowujemy własne zasoby językowe. Z kolei słowa abstrakcyjne są związane z innymi jedynie na zasadach asocjacji - np. skojarzenie: złodziej-kara (ang. differential representational frameworks; Crutch, Warrington, 2005). Hipoteza nie zawiera jednak odniesień do neuronalnych mechanizmów odpowiedzialnych za przetwarzanie słów konkretnych i abstrakcyjnych. Niektórzy badacze (Kalenine i in., 2009; Mirmam, Graziano, 2012; Schwartz i in., 2011), twierdzą, że relacje podobieństwa konceptualnego i relacje asocjacyjne na poziomie neuronalnym przedstawiają się inaczej i są reprezentowane w innych rejonach mózgu. W tym zakresie badania nie są jednak spójne i wymagają weryfikacji.
Pomimo, że kliniczne przypadki osób, które wybiórczo tracą zdolność rozumienia i używania słów konkretnych lub abstrakcyjnych nie są odosobnione, wciąż nie powstała spójna i kompletna teoria wyjaśniająca neurobiologiczne tło tego rodzaju dysfunkcji. Istnieje duża potrzeba uporządkowania dostępnej wiedzy i przeprowadzenia nowych, zaawansowanych badań, gdyż poznanie mechanizmów odpowiedzialnych za zaburzenia językowe jest punktem wyjścia do opracowania skutecznych metod diagnostycznych i rehabilitacyjnych. W obszarze badań nad językiem obserwujemy jednak znaczny rozwój, który odbywa się przede wszystkim dzięki temu, że obserwacje kliniczne coraz częściej wspomagane są technikami obrazowania pracy mózgu.

Literatura:
Hoffman, P. (2015). The meaning of “life” and other abstract words: Insights from neuropsychology. Journal of Neuropsychology, 10.1111/jnp.12065.