Działania wojenne są jednym z największych stresorów i często prowadzą do poważnych problemów związanych ze zdrowiem psychicznym. Trauma związana z wojną wiąże się z szerokim spektrum szkodliwych czynników, z których najważniejszymi są trauma psychogenna i uszkodzenia mózgu (urazy czaszkowo-mózgowe – ang. craniocerebral trauma – CCT). Następstwem tych czynników często jest zespół stresu pourazowego (ang. post traumatic stress disorder – PTSD) zarówno u weteranów wojennych (30% wszystkich przypadków) jak i u ofiar oraz więźniów, którzy doświadczyli długotrwałych i ciężkich tortur. W drugiej grupie objawy PTSD przejawia około 90% osób.

Międzynarodowa klasyfikacja chorób ICD-10 definiuje PTSD jako chorobę psychogenną będącą reakcją na skrajnie stresujące wydarzenie. Początkowo źródeł zaburzeń w PTSD doszukiwano się wyłącznie w ludzkiej psychice. Z czasem jednak zaczęto podkreślać rolę innych czynników mających wpływ na rozwój PTSD: cechy osobowości, płeć, wiek, wykształcenie, wydarzenie życiowe, podatność na wpływy, tolerancję na stres i przebyte w przeszłości choroby psychiczne. Dodatkowo badania kliniczne pokazały, że PTSD może być również zjawiskiem o podłożu organicznym – rozwija się bowiem u ludzi, którzy doświadczyli urazów czaszkowo mózgowych. W przypadku łagodnych urazów, rozwój PTSD zaczyna się od objawów o klasycznej psychogennej naturze, do których z czasem  dołączają symptomy organicznego uszkodzenia mózgu. Gill i współpracownicy zaobserwowali, że PTSD ma związek z deregulacją osi podwzgórzowo-przysadkowo-nadnerczowej i osłabieniem układu immunologicznego. Istotnym czynnikiem jest w tutaj niski poziom kortyzolu, a wysoki dehydroepiandrosteronu (DHEA; naturalny hormon steroidowy produkowany przez nadnercza), przy jednoczesnym zwiększonym wydzielaniu kacheksyny (TNF-α; ang. tumor necrosis factor, czynnik martwicy nowotworu) i interlekuiny 6 (IL-6) w porównaniu ze zdrowymi jednostkami.

Psychogenne źródła PTSD zostały szeroko przebadane i nie są obecnie kwestionowane. Kontrowersyjnym tematem jest jednak organiczna natura tego zaburzenia. Wciąż też brakuje badań dotyczących tego tematu. Neuropsychologowie z Armenii przeprowadzili ciekawe badanie, którego celem było próba uchwycenia dynamiki zmian w przebiegu PTSD mogących być konsekwencją organicznych uszkodzeń mózgu.

Badanie zostało przeprowadzone między 2009 a 2011 rokiem na grupie 87 weteranów wojennych, którzy brali udział w Wojnie o Górski Karabach w latach 1992 - 1994. Wszystkie osoby badane miały urazy mózgowo-czaszkowe powstałe w wyniku działań wojennych. Wyodrębnione zostały dwie grupy pacjentów. Pierwsza  nich składała się z 45 weteranów, u których zdiagnozowano PTSD i stwierdzono łagodne urazy mózgowo-czaszkowe. Druga grupa to 42 weteranów z organicznymi uszkodzeniami mózgu pochodzenia urazowego. Pacjenci byli w wieku od 33 do 60 lat (średnia wieku pierwszej grupy 45.8 ± 6.4, średnia wieku drugiej grupy 47.3 ± 7.1). Przed badaniem weterani byli diagnozowani zarówno pod względem somatycznym jak i neurologicznym. Wywiady zbierano od lekarzy prowadzących jak i od samych pacjentów, sprawdzano również dokumentację medyczną. W badaniu zostały użyte następujące narzędzia:

- The Clinician-Administered PTSD Scale (CAPS) – powstała na bazie klasyfikacji DSM-IV służąca do oceny symptomatologii PTSD, czasu trwania zaburzenia i stopnia upośledzenia społecznego. W tym badaniu skala ta została użyta w celu oceny nasilenia symptomów PTSD;
- The Mississippi Scale for Combat-Related PTSD – powstała w celu oceny post-traumatycznych reakcji stresowych u weteranów. Tutaj została użyta w celu weryfikacji diagnozy PTSD;
- The Buss Perry Aggression Questionnaire (BPAQ) w rosyjskiej adaptacji – używana w celu diagnozy nasilenia fizycznej agresji, wrogości i poziomu gniewu;
- Symptom Chechlist 90 Revised (SCL-90-R) – ilościowa ocena i interpretacja zaburzeń na 9 skalach (somatyzacja, kompulsywność, wrażliwość interpersonalna, depresja, niepokój, wrogość, fobiczny niepokój, symptomy paranoidalne, psychotyczność);
- Hamilton scale (HAM-D), Speilebrger-Hanin Scale i Shimshek questionnaire (wersja dla dorosłych) – nasilenie głównych objawów depresji.

Wyniki uzyskano z połączenia analiz pochodzących z dwuletniego badania i danych zebranych w czasie, kiedy zdiagnozowano uraz. Obecność i nasilenie symptomów PTSD było badane za pomocą skali Mississippi. W pierwszej grupie stwierdzono PTSD u wszystkich osób, ze średnią wyników 128.0 ± 11.44 (zakres wyników 116.56-139.44). O występowaniu PTSD świadczy wynik wyższy niż 112 punktów na tej skali. PTSD nie odnotowano w drugiej grupie, średnia wyników wyniosła 94.3 ± 13.90 (zakres wyników 80.4–108.2 punktów). Dla porównania - pacjenci bez żadnych urazów uzyskiwali średnio 59.6 ± 20.9 punktów.

Scala CAPS pokazała, że wszyscy pacjenci doświadczyli traumy związanej z działaniami wojennymi. Grupa pierwsza miała wyższe wyniki we wszystkich podskalach CAPS, z wynikami istotnymi statystycznie z zakresu: intruzywne ponowne przeżywanie zdarzenia (p=0.004), powtarzające się koszmary związane z wydarzeniem (p=0.0002), przypominanie sobie traumatycznego zdarzenia wywołane pewnymi sytuacjami czy symbolami (p=0.015), reaktywność fizjologiczna (p=0.002), próby odcięcia się od myśli, emocji związanych z traumą (p=0.006), niemożność zapamiętania ważnych aspektów związanych z urazem (p=0.010), mniejsze zainteresowanie ważnymi aktywnościami (p=0.001), poczucie dystansu bądź alienacji (p=0.002), obniżony nastrój (p=0.003), przeświadczenie o kruchości swojego życia (p=0.002), trudności z zaśnięciem (p=0.002), drażliwość i wybuchy złości (p=0.002), problemy z koncentracją (p=0.002), nadmierna czujność (p=0.019), nadmierna reakcja zaskoczenia (ang. startle reaction) p=0.007. Nie zanotowano różnic istotnych statystycznie jeśli chodzi o flashbacki (p=0.144) i próby unikania miejsc, ludzi, aktywności przypominających o urazie (p=0.105).

Objawy depresyjne wystąpiły u 20 osób z pierwszej grupy (44,44% z grupy) p=0.025, a syndromy psychopatologiczne u 31osób z grupy drugiej (73,81% pacjentów) p=0.0005.

Wnioski: Badanie wykazało, że urazy mózgowo czaszkowe powodują rozwinięcie się symptomów PTSD u osób, które uczestniczyły w działaniach wojennych. Co prawda, w wielu przypadkach ich nasilenie nie pozwala na stwierdzenie pełnoobjawowego PTSD, ale jest wyższe niż u pacjentów bez urazów mózgowo-czaszkowych. Drugą kwestią jest dynamika nasilenia symptomów związanych z PTSD. Spadek nasilenia symptomów post-traumatycznych był obecny w obydwu grupach, ale był bardziej intensywny w grupie pacjentów z organicznymi urazami mózgu. Dynamika tego procesu była więc zależna od stopnia urazu mózgowo-czaszkowego. Cięższy uraz głowy to bardziej nasilone objawy zaraz po urazie, które jednak ustępują szybciej niż u osób z lżejszymi urazami.

Wyniki badania niewątpliwie dostarczyły dowodów na to, że również urazy mózgu mogą wpływać na rozwój PTSD. W tej dziedzinie jednak wiele rzeczy jest niedopowiedzianych, czekamy zatem na kolejne wyniki badań.
 
Źródło:  Sukiasyan, S. G., Tadevosyan, M.Y. 2015. The Role of Craniocerebral Trauma in the Dynamics of Combat-Related Post-Traumatic Stress Disorder. Neuroscience and Behavioral Physiology, Vol. 45, No. 9, DOI 10.1007/s11055-015-0190-9