Nasze potrzeby społeczne są silnie uwarunkowane różnymi czynnikami psychologicznymi, dlatego optymalna liczba kontaktów interpersonalnych jest inna dla każdej osoby. Psycholodzy definiują “samotność” jako rozbieżność między pożądanym przez daną osobę stanem relacji społecznych a rzeczywistością. Poczucie osamotnienia trudno więc obiektywnie zmierzyć, ale zawsze wpływa ono zarówno na psychiczny dobrostan jednostki, jak i jej funkcjonowanie poznawcze (Cacioppo i Hawkley, 2009). Grupa badaczy z Uniwersytetu Chicago zadała pytanie o to, w jaki sposób poczucie samotności kształtuje nasze preferencje związane z dystansem interpersonalnym w kontaktach społecznych.

Dystanse interpersonalne w teorii Edwarda Halla

Aby lepiej zrozumieć intencje badaczy, należy zdefiniować, czym jest dystans interpersonalny. Można go porównać do bezpiecznej, niewidzialnej bańki, w której znajdujemy się w trakcie kontaktu z różnymi osobami. Jej rozmiar zmienia się w zależności od sytuacji społecznej, ponieważ odległość, jaką zachowujemy wobec innych osób, jest wyrazem naszego stosunku emocjonalnego (np. lubienie/ brak sympatii), relacji, w jakiej pozostajemy (np. partnerska/zależności) i typu kontaktu (np. spotkanie towarzyskie/ zawodowe/ wystąpienie publiczne).

Etolog Edward Hall wyróżnił cztery sfery określające dystans społeczny. Dystans intymny to strefa najbliższa (do 45 cm) – dopuszczamy do niej jedynie bardzo bliskie osoby, z którymi łączą nas relacje romantyczne lub rodzicielskie. Dystans osobisty (do 120 cm) to nadal strefa prywatna – wstęp do niej mają osoby, które znamy – przyjaciele, znajomi, rodzina. Do 360 cm rozciąga się dystans społeczny, a więc sfera, w ramach której odbywamy kontakty z ludźmi, z którymi nie łączą nas zażyłe stosunki. Dalej, ponad 360 cm, sięga dystans zarezerwowany dla kontaktów publicznych. Podane odległości są oczywiście umowne i podlegają zmianom. Opisano m.in. interesujące różnice płciowe – w porównaniu do mężczyzn, kobiety preferują bliższy kontakt społeczny wobec znajomych i większy dystans wobec nieznajomych osób tej samej płci.

Jak ewolucja tłumaczy samotność?

Ewolucyjny model samotności (J. Cacioppo, S. Cacioppo i Boomsma, 2014) zakłada, że jest ona ściśle związana z motywacją jednostki do samoobrony. Zazwyczaj prowadzi to do konfliktu, ponieważ chęć nawiązania bliskich kontaktów z innymi osobami spotyka się z potrzebą czujności i lękiem przed zranieniem. Neurobiologiczne podejście do samotności zakłada przede wszystkim testowanie hipotezy, w jaki sposób wiąże się ona z nadmierną czujnością w odniesieniu do zagrożeń społecznych. Zgodnie z tym założeniem, osoby samotne miałyby się cechować większym niż przeciętne poczuciem zagrożenia i tendencją do unikania kontaktów społecznych. Pewne dowody potwierdzające tę hipotezę zostały dostarczone w badaniach neuroobrazowych i behawioralnych.

Naukowcy z Uniwersytetu w Chicago (Layden, J. Cacioppo i S. Cacioppo, 2018) podjęli się określenia w jaki sposób samotność wpływa na dystans interpersonalny wewnątrz najbliższej, intymnej strefy przestrzeni osobistej. Sprzeczne motywacje – dążenie/unikanie – komplikują proces budowania się relacji, a stwierdzenie, która z motywacji wygra jest bardzo trudne i zależy od wielu dodatkowych czynników.

Matematyczny model bliskości

W badaniu zmierzono preferencje uczestników dotyczące odległości międzyosobowej w obrębie trzech obszarów przestrzeni osobistej: intymnej (zarezerwowanej dla partnerów), relacyjnej (zarezerwowanej dla rodziny i przyjaciół) oraz kolektywnej (w ramach której wchodzimy w kontakt z osobami, z którymi dzielimy społeczną tożsamość). Naukowcy ustalili wcześniej, że samotność intymna jest zależna przede wszystkim od stanu cywilnego, poczucie samotności w przestrzeni relacyjnej jest ściśle związane z częstością kontaktów z przyjaciółmi i rodziną, a poziom samotności zbiorowej zależy od ilości grup społecznych, do których jednostka dobrowolnie należy. Wszyscy uczestnicy badania zostali przebadani pod kątem różnych zmiennych psychologicznych (lęku, objawów depresyjnych, izolacji społecznej) oraz demograficznych. Schemat badania opierał się na kwestionariuszach, w których osoby badane określały stopień poczucia komfortu w różnych sytuacjach społecznych w ramach kilku typów relacji interpersonalnych (relacja romantyczna/rodzicielska/przyjacielska/kolektywna o określonym charakterze/inna). Dodatkowo uczestnicy wypełniali Skalę Samotności (UCLA Loneliness Scale). Dokładna analiza matematyczna zebranych danych umożliwiła skonstruowanie modelu, który pozwala przewidywać preferencję dla określonego dystansu społecznego na podstawie poczucia samotności oraz szereg charakterystyk psychologicznych, demograficznych i innych.

Wyniki analizy potwierdziły założenia modelu ewolucyjnego – wewnątrz przestrzeni intymnej samotność jest czynnikiem, który nasila preferencję dla większej odległości międzyludzkiej. Ponadto wyniki potwierdziły różnice międzypłciowe, które wcześniej zostały już opisane w literaturze. W szczególności dotyczą one tego, że mężczyźni preferują większe odległości niż kobiety w przestrzeniach osobistych.

Model został następnie przetestowany na większej próbie, co miało na celu potwierdzenie jego skuteczności w przewidywaniu preferencji odległości w przestrzeni intymnej. Podjęto próbę wprowadzenia kolejnych zmiennych, które dokładniej opisywałyby jakość relacji. Wyniki nie wskazały jednak jednego, konkretnego czynnika charakteryzującego relację, który w dużym stopniu mógłby wpływać na badaną preferencję.   

Wnioski – jak wykorzystać wyniki w praktyce?

Badanie Layden i współpracowników dostarcza dowodów na to, że istnieje związek między samotnością a preferowaną odległością interpersonalną, szczególnie wewnątrz intymnej przestrzeni osobistej. Rozważono dwie konkurencyjne hipotezy. Po pierwsze, że samotność wyzwala motywację do integracji społecznej i zmniejsza dystans interpersonalny. Po drugie, że samotność zwiększa motywację do unikania i wycofywania się z relacji w celu samoobrony, uniknięcia zranienia, a nawet rozczarowania. Wyniki potwierdziły drugą hipotezę, a co więcej wskazały, że preferencja większych odległości interpersonalnych przez osoby samotne wykracza poza takie czynniki jak płeć, obiektywna izolacja społeczna, lęk, symptomy depresji i stan cywilny. Analiza matematyczna wykazała, że samotność podwaja (nawet z nawiązką) szanse na to, że dana osoba w przestrzeni intymnej będzie preferowała większą odległość interpersonalną. Z psychologicznego punktu widzenia, wyniki sugerują istnienie „błędnego koła”, które przynajmniej części samotnych osób może znacząco utrudniać nawiązanie bliskich relacji. Naturalnie pojawia się więc pytanie, jakie mechanizmy neurobiologiczne leżą u podłoża tej obserwacji. Ostatnie badania z wykorzystaniem funkcjonalnego rezonansu magnetycznego sugerują, że osoby samotne wykazują nasiloną aktywność w obrębie sieci łączącej wyspę, korę zakrętu obręczy i wzgórze (Layden i wsp., 2017). Z kolei w odczuwaniu dyskomfortu związanego z naruszaniem przestrzeni osobistej w dużym stopniu pośredniczy ciało migdałowate (Kennedy i wsp., 2009).

Należy mieć na uwadze, że opisywane badanie nie określa związku przyczynowo-skutkowego, dlatego trzeba zachować ostrożność w interpretacji wyników. Może być jednak źródłem nowych, ciekawych hipotez, które zainspirują kolejne badania i pozwolą połączyć pewne wzorce aktywności neuronalnej z preferencjami w kontaktach społecznych.

Na podstawie:

Layden, E. A., Cacioppo, J. T., Cacioppo, S. (2018). Loneliness predicts a preference for larger interpersonal distance within intimate space. PloS one, 13(9), e0203491.

Literatura:

Cacioppo, J. T., Hawkley, L. C. (2009). Perceived social isolation and cognition. Trends in cognitive sciences, 13(10), 447-454.          

Cacioppo, J. T., Cacioppo, S., Boomsma, D. I. (2014). Evolutionary mechanisms for loneliness. Cognition & emotion, 28(1), 3-21.

Layden, E. A., Cacioppo, J. T., Cacioppo, S., Cappa, S. F., Dodich, A., Falini, A., Canessa, N. (2017). Perceived social isolation is associated with altered functional connectivity in neural networks associated with tonic alertness and executive control. NeuroImage, 145, 58-73.

Kennedy, D. P., Gläscher, J., Tyszka, J. M., Adolphs, R. (2009). Personal space regulation by the human amygdala. Nature Neuroscience, 12(10), 1226.