Wirtualna rzeczywistość coraz częściej wykorzystywana jest w nauce. Czy może przynieść przełom w badaniach nad samooceną i uprzedzeniami?

Czy łatwo przekonać mózg, że ciało możemy zmieniać jak… sukienki? Albo inne części garderoby? Czy można sprawić, żeby mózg zaczął postrzegać skrajnie różniące się od naszego ciało jako swoje? Okazuje się, że jest on zaskakująco plastyczny w tworzeniu reprezentacji własnego ciała. Zjawisko doczekało się już nawet swojej nazwy – to iluzja posiadania ciała (body ownerships illusion).

Jedno z pierwszych badań na ten temat to eksperyment ze sztuczną ręką (rubber hand illusion). Na czym polegał? Jednocześnie dotykano sztucznej ręki, położonej tak, by wyglądała na naturalnie wychodzącą z naszego ciała oraz prawdziwej, schowanej ręki. Okazało się, że uczestnik eksperymentu zaczynał wtedy postrzegać sztuczną rękę jako swoją (Botvinick i Cohen, 1998). Gdy sztuczna ręka była w zagrożeniu  - eksperymentator zamierzał się na nią z młotkiem -  badany szybko próbował cofnąć sztuczną rękę. Podobnie jest ze sztuczną ręką stworzoną w Wirtualnej Rzeczywistości  (Virtual Reality, VR)  (Slater i in., 2008). Badania pokazują, że iluzja posiadania ciała może dotyczyć także całego ciała, nie tylko ręki (Petkova i Ehrsson, 2008).

Co ciekawe, to „nowe” ciało może też powodować zmiany w naszej percepcji, postawach i zachowaniu (Yee i Bailenson, 2007). Przykład? Gdy umieszczono dorosłych w wirtualnym, małym ciele, przeszacowywali oni wielkość otaczających ich obiektów (van der Hoort i in., 2011).  Gdy umieszczano ich natomiast w ciele dziecka, zachowanie oraz postawy zmieniały się na bardziej dziecięce (Banakou i in., 2013).

Oryginalne badanie, które opiszę poniżej, pokazało, że zmiany wynikające z posiadania „nowego” ciała mogą dotyczyć również funkcji poznawczych związanych z poziomem wykonywania zadań. Badanie miało sprawdzić, czy „przywdzianie” ciała osoby o bardzo wysokim ilorazie inteligencji – Alberta Einsteina – sprawi, że poziom wykonania zadania badanego wzrośnie w porównaniu do jego możliwości we własnym ciele.

Procedura badania

W badaniu wzięło udział 30 młodych mężczyzn podzielonych na grupę kontrolną i eksperymentalną. Pierwsza wykonywała zadanie w wirtualnym ciele młodego mężczyzny, podobnego do ich samych, a druga w ciele Einsteina. Najpierw dokonywany był pomiar kontrolny – badani wykonywali zadanie w swoich własnych ciałach, poza wirtualną rzeczywistością. Sprawdzani byli pod kątem wcześniejszego doświadczenia w grach komputerowych, mierzony był ich iloraz inteligencji oraz samoocena.

Ruchy ciała badanych były śledzone przez 37 znaczników.  Ruch prawdziwego ciała odtwarzany był „na żywo” przez wirtualne ciało. Uczestnicy patrzyli na ciało z perspektywy pierwszej osoby. W zasięgu swojego wzroku mieli lustra, w których mogli się oglądać w nowym ciele, zarówno z tyłu, jak i z przodu. Na głowie mieli kask do tworzenia wirtualnej rzeczywistości.

Na początku eksperymentu badani wykonali serię ćwiczeń mających na celu zsynchronizowanie ciał – prawdziwego i wirtualnego, co później mierzone było specjalnym kwestionariuszem. Wszyscy badani mieli wysokie odczucia posiadania obcego wirtualnego ciała – zarówno młodego mężczyzny, jak i starszego wiekiem Einsteina. W innych badaniach, gdzie uczestnicy przybierali skrajnie odmienne od swoich ciała, wskaźnik poczucia bycia ich właścicielem również był wysoki (np. Normad i in. 2011).

Zadaniem eksperymentalnym dla uczestników był Test Wieży Londyńskiej (Shallice, 1982), który w szczególności mierzy funkcje wykonawcze oraz jest związany z inteligencją płynną i pamięcią roboczą (Unterrainer i in., 2004)

Przed eksperymentem i po jego zakończeniu badano również poziom uprzedzenia wobec osób starszych. Uczestnicy musieli szybko dopasować pozytywne i negatywne słowa do młodych i starych twarzy. Dłuższy czas wyboru słów pozytywnych do twarzy starych oraz krótszy w wyborze pozytywnych do twarzy młodych był rozumiany jako większe uprzedzenie wobec osób starszych. Miało to sprawdzić, czy bycie w wirtualnym ciele Einsteina, który jednocześnie był starszą osobą, zredukuje uprzedzenia wobec tej grupy. Wcześniejsze badania pokazały, że „przybranie” ciała osoby z grupy, wobec której czuje się uprzedzenie, może zniwelować negatywne stereotypy. Osoby o białym kolorze skóry biorące udział w eksperymencie ze sztuczną ręką koloru czarnego lub przyjmujące wirtualne czarnoskóre ciało zmniejszyły swoje uprzedzenie w stosunku do tej rasy (Peck i in., 2013) na co najmniej tydzień (Banakou i in., 2016).

Co się okazało?

Wyniki pokazały istotnie większą różnicę w wykonaniu Testu Wieży, jednak tylko u osób, które jednocześnie „dostały” ciało Einsteina i  miały niską samoocenę. U osób, u których zanotowano przed badaniem umiarkowanie wysokie poczucie własnej wartości, nie zarejestrowano istotnych zmian w wykonaniu zadania w warunku kontrolnym i eksperymentalnym. Jest to na pewno ciekawy i zaskakujący wynik. Nie wiadomo jednak, co dokładnie wpłynęło na poprawę wykonania u osób z niską samooceną. Jednym z wytłumaczeń jest wpływ nowej tożsamości na wykonanie. Postrzeganie siebie jako Einsteina – osoby nadprzeciętnie inteligentnej i akceptowanej społecznie mogło mieć pozytywny wpływ na samoocenę niedowartościowanych badanych, co z kolei mogło wpłynąć na poprawę wykonania. Innym wyjaśnieniem może być wpływ poprawionego nastroju, który też mógł się wiązać z chwilowym byciem Einsteinem. To nie jedyne badanie, gdzie została postawiona hipoteza, że nastrój również może mieć wpływ na funkcje wykonawcze. Gdy wirtualne ciało przedstawiało Zygmunta Freuda, badani znajdowali lepsze rozwiązania prywatnego problemu niż wtedy, gdy wirtualne ciało było kopią ich samych. Okazało się, że samo bycie w ciele Freuda poprawiło ich nastrój, jak gdyby atrybuty poznawcze Freuda przechodziły na nich samych (Osimo i in., 2015). Podobnie mogło się zadziać w przypadku eksperymentu z Einsteinem. Warto dalej eksplorować ten wątek w kontekście badań nad poprawą samooceny oraz wpływem samooceny na wykonywanie zadań.

Okazało się również, że w grupie Einsteina zmianie uległo uprzedzenie wobec osób starszych, badane po wykonaniu eksperymentu. Mierzone przed eksperymentem uprzedzenie istotnie obniżyło się w porównaniu do grupy kontrolnej, która przyoblekła ciało młode, podobne do swojego. Możemy zatem wnioskować, jaki wpływ na niwelowanie stereotypów ma dosłowne „wejście w cudzą skórę”. Trudno o taką sytuację w innych warunkach niż wirtualna rzeczywistość. Być może dzieje się tak dzięki temu, że możemy spojrzeć na świat z perspektywy innej osoby, nie tylko używając wyobraźni, ale dzięki dosłownemu zespoleniu nowej tożsamości ze swoim własnym self. Wirtualna rzeczywistość może być zatem dobrą przestrzenią na obniżanie uprzedzeń wobec różnych grup.

Bibliografia

Banakou, D.,  Kishore, S.,  Slater, M. (2018). Virtually Being Einstein Results in an Improvement in Cognitive Task Performance and a Decrease in Age Bias. Front. Psychol. https://doi.org/10.3389/fpsyg.2018.00917

Botvinick, M., and Cohen, J. (1998). Rubber hands ‘feel’ touch that eyes see. Nature 391:756.

Slater, M., Perez-Marcos, D., Henrik Ehrsson, H. H, and Sanchez-Vives, M. V. (2008). Towards a digital body: the virtual arm illusion. Front. Hum. Neurosci. 2:6. doi: 10.3389/neuro.09.006.2008

Petkova, V. I., and Ehrsson, H. H. (2008). If i were you: perceptual illusion of body swapping. PLoS ONE 3:e3832. doi: 10.1371/journal.pone.0003832

Yee, N., and Bailenson, J. N. (2007). The proteus effect: the effect of transformed self-representation on behavior. Hum. Commun. Res. 33, 271–290. doi: 10.1111/j.1468-2958.2007.00299.x

van der Hoort, B., Guterstam, A., and Ehrsson, H. H. (2011). Being barbie: the size of one's own body determines the perceived size of the world. PLoS ONE 6:e20195. doi: 10.1371/journal.pone.0020195

Banakou, D., Groten, R., and Slater, M. (2013). Illusory ownership of a virtual child body causes overestimation of object sizes and implicit attitude changes. Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. 110, 12846–12851. doi: 10.1073/pnas.1306779110

Normand, J.-M., Giannopoulos, E., Spanlang, B., and Slater, M. (2011). Multisensory stimulation can induce an illusion of larger belly size in immersive virtual reality. PLoS ONE 6:e16128. doi: 10.1371/journal.pone.0016128

Shallice, T. (1982). Specific impairments of planning. Philos. Trans. R. Soc. Lond. Ser. B Biol. Sci. 298, 199–209. doi: 10.1098/rstb.1982.0082

Unterrainer, J. M., Rahm, B., Kaller, C. P., Leonhart, R., Quiske, K., Hoppe-Seyler, K., et al. (2004). Planning abilities and the tower of london: is this task measuring a discrete cognitive function? J. Clin. Exp. Neuropsychol. 26, 846–856. doi: 10.1080/13803390490509574

Peck, T. C., Seinfeld, S., Aglioti, S. M., and Slater, M. (2013). Putting yourself in the skin of a black avatar reduces implicit racial bias. Consciousness Cogn. 22, 779–787. doi: 10.1016/j.concog.2013.04.016

Banakou, D. H, Hanumanthu, P. D., and Slater, M. (2016). Virtual embodiment of white people in a black virtual body leads to a sustained reduction in their implicit racial bias. Front. Hum. Neurosci. 10:601. doi: 10.3389/fnhum.2016.00601

Osimo, S. A., Pizarro, R., Spanlang, B., and Slater, M. (2015). Conversations between self and self as sigmund freud—a virtual body ownership paradigm for self counselling. Sci. Rep. 5:13899. doi: 10.1038/srep13899