Empatia jest jedną z kluczowych umiejętności relacyjnych. Zdolność do wczuwania się w sytuację innej osoby, rozumienia jej emocji i uczuć, a także ich współodczuwania z pewnością ułatwia nawiązywanie i utrzymywanie relacji międzyludzkich. Jednym słowem bez empatii we współczesnym świecie ani rusz. Jak można się domyślać, różnimy się między sobą pod względem skłonności do empatyzowania. Różnice te znajdują swoje odzwierciedlenie w podejmowanych przez nas decyzjach  i zachowaniach, takich jak chociażby działalność charytatywna (Bennett, 2003). Choć w ostatnich latach empatia cieszy się ogromnym zainteresowaniem wśród przedstawicieli neuronauki społecznej, na gruncie teoretycznym pojęcie to wciąż wzbudza kontrowersje.

Badacze spierają się o sposoby definiowania, a także genezę i mechanizm działania empatii. Jest ona często sprowadzana do reakcji emocjonalnych, które przynajmniej w ogólnym zarysie przystają do reakcji emocjonalnych partnera interakcji (Czerniawska, 2002) – ale nie tylko. Davis (1999) definiuje bowiem empatię znacznie szerzej. Swoją definicję badacz ten opiera na dwóch odrębnych kategoriach zjawisk – afektywnym reagowaniu na sytuacje innych, a także poznawczym przyjmowaniu perspektywy. Według Davisa, empatia składa się z kilku odrębnych, choć poniekąd wzajemnie powiązanych emocjonalnych i poznawczych konstruktów (Kaźmierczak, Plopa, Retowski, 2007). Do pomiaru tak rozumianej empatii zostało nawet opracowane narzędzie – Indeks Reaktywności Interpersonalnej (IRI). Kwestionariusz ten służy do pomiaru czterech odrębnych aspektów empatii:

• Przyjmowania Perspektywy, czyli skłonności do spontanicznego przyjmowania punktu widzenia innej osoby w codziennych sytuacjach życiowych;
• Empatycznej Troski rozumianej jako skłonność do współczucia i współodczuwania w stosunku do ludzi w trudnej sytuacji życiowej;
• Osobistej Przykrości, inaczej skłonności do przeżywania emocji negatywnych w odpowiedzi na cierpienie innych;
• Fantazji, czyli umiejętności  wyobrażeniowego przenoszenia się w fikcyjne sytuacje (Kaźmierczak, Plopa, Retowski, 2007).

Od czasu powstania IRI w roku 1980 przeprowadzono wiele badań, które miały na celu zbadanie powiązania poziomu empatii (mierzonej na samoopisowej skali IRI i rozumianej jako cecha) z zachowaniami społecznymi, miarami psychofizjologicznymi oraz neuronalnymi. Okazało się, że wynik na skali IRI jest dobrym predyktorem zachowań agresywnych, takich jak chociażby napastowanie. Badanie z zastosowaniem elektromiografu – aparatu EMG służącego do pomiaru czynności elektrycznej mięśni – wykazało, że osoby, które uzyskały wyższy wynik na opracowanej przez Davisa skali, częściej także marszczyły brwi wtedy, gdy obserwowali ból innego człowieka. W innym badaniu, wyniki na podskali Osobistej Przykrości były istotnie skorelowane z reakcją skórno-galwaniczną (SCR). Te, a także wiele innych badań, wskazują na to, że zdolność do empatii może być postrzegana jako cecha, która pozwala przewidywać nasilenie emocjonalnych reakcji. Co więcej, przeprowadzone niedawno badania neuroobrazowe pozwoliły wykryć rozbudowaną sieć obszarów w mózgu, które biorą udział w procesie empatii. Do „sieci empatii” przynależą między innymi takie obszary jak: wyspa, kora ciemieniowa, przednia część zakrętu obręczy, a także kora przedruchowa i somatosensoryczna.

To jednak nie wszystko. W ciągu ostatnich kilkunastu lat arsenał badaczy wzbogacił się o wiele technik umożliwiających pomiary objętości i składu struktur układu nerwowego (Witkowski, 2012). Nie pozostało to bez wpływu na badania nad empatią. Za pośrednictwem metody morfometrii opartej na wokselach (voxel-based morphometry, VBM), umożliwiającej wykazanie różnic w grubości istoty szarej między dużymi grupami ludzi (Witkowski, 2012), wykryto powiązanie pomiędzy wynikami na podskalach Empatycznej Troski i Osobistej Przykrości a objętością istoty szarej w wybranych strukturach – korze somatosensorycznej (zależność odwrotnie proporcjonalna) oraz wyspie (zależność wprost proporcjonalna). Wyniki te zostały zreplikowane także z wykorzystaniem innych kwestionariuszy do pomiaru empatii. Badania te z pewnością zmierzają w kierunku wykrycia potencjalnych neurobiologicznych podstaw różnic indywidualnych w poziomie empatii – mają jednak swoje ograniczenia. Wyniki, choć dość obiecujące, są zarazem dwuznaczne. Na objętość i grubość istoty szarej może bowiem mieć wpływ stopień pofałdowania kory mózgowej, związany z często niespecyficznymi zmianami mikrostrukturze mózgu.

Rozwój ilościowych technik magnetycznego rezonansu jądrowego (MRI) dał badaczom jeszcze więcej możliwości. Współczesne narzędzia umożliwiają bezpośrednie mapowanie takich parametrów mózgu, które są wrażliwe na, chociażby, budowę włókien nerwowych, zawartość żelaza lub makrocząsteczek (np. osłonki mielinowej lub oligodendrocytów). Badacze postanowili więc skorzystać z dobrodziejstw współczesnego rozwoju technologicznego i zaprojektowali badanie, które miało na celu poszerzenie naszej wiedzy na temat powiązania między empatią (mierzoną także za pomocą kwestionariusza IRI) a budową mikrostrukturalną mózgu.

W tym celu zastosowano metodę analizy ilościowej opartej na wokselach (voxel-based quantification), umożliwiającą stworzenie ilościowych map lokalnej koncentracji żelaza, osłonki mielinowej oraz spójność włókien nerwowych w obszarach, które już wcześniej „wykazały się” swoim  udziałem w procesie empatii. Pomiary te analizowano, rzecz jasna, w kontekście wyników w kwestionariuszu IRI. Co z tego wyszło?

Analiza poszczególnych obszarów wykazała, że poziom Empatycznej Troski (odzwierciedlający afektywny aspekt empatii) był powiązany z mielinizacją prawego płacika ciemieniowego dolnego (right interior parietal lobule, IPL). Co więcej mielinizacja tego obszaru była też ujemnie skorelowana z wynikiem na podskali Fantazji, która reprezentuje poznawczą empatię. Jak wynika z wcześniejszych badań, IPL odgrywa niezwykle ważną rolę w tzw. „zarażaniu się emocjami”, a więc także emocjonalnym współodczuwaniu. Obszar ten jest także związany z mentalizacją i teorią umysłu – reprezentantami poznawczego aspektu empatii.

Czy zatem mielinizacja IPL odpowiada za to do jakiego typu empatii jesteśmy bardziej skłonni – poznawczej czy emocjonalnej? Udzielić odpowiedzi na to pytanie pozwoliła dodatkowa analiza różnicy wyników na skali Fantazji i Empatycznej Troski. Okazało się bowiem, że różnica ta była ujemnie skorelowana z mielinizacją IPL, a zatem osoby, które miały większą skłonność do poznawczego empatyzowania, miały także więcej osłonki mielinowej w tym obszarze. „Zwolennicy”  przyjmowania perspektywy i empatii poznawczej mieli także mniejsze stężenie żelaza w prawej przedniej części wyspy.

Gdy badacze pilnie się przyjrzeli powstałej w wyniku badania mapie całego mózgu, to zaobserwowali także inne prawidłowości. Wykryli bowiem, że pomiędzy wynikiem na skali Osobistej Przykrości a spójnością włókien nerwowych w przedniej i środkowej częściach kory wyspy także istniał istotny odwrotnie proporcjonalny związek. No cóż, wynik ten nikogo nie zaskakuje, a wręcz utwierdza badaczy (i nas mam nadzieję też) w przekonaniu, że wyspa odgrywa istotną rolę w procesie empatii emocjonalnej. Spójne z wynikami licznych dotychczas przeprowadzonych badań okazała się także następująca obserwacja badaczy. Wynik na skali Przyjmowania Perspektywy był pozytywnie skorelowany ze stężeniem żelaza w korze somatosensorycznej – znanej badaczom ze zwiększonej aktywności podczas przyjmowania perspektywy i wyobrażania bólu innej osoby.

Choć na pierwszy rzut oka niepozorne, wyniki tego badania są naprawdę fascynujące! Pozwalają bowiem stwierdzić, że różnice indywidualne w zakresie empatii są powiązane z parametrami mikrostrukturalnymi obszarów mózgu, które „słyną” z udziału w procesie empatycznego oraz afektywnego przetwarzania informacji. Badanie to ukazuje również duży potencjał ilościowych technik neuroobrazowania do wykrywania dotychczas niepoznanych markerów biologicznych. Ponadto, praca badaczy stanowi znakomity punkt wyjściowy do dalszych dociekań skierowanych na poznanie mikrostrukturalnych podstaw empatii, a także jej dyfunkcji.

Bibliografia:

Allen, M., Frank, D., Glen, J. C., Fardom D., Callaghan, M.F., Rees, G. (2017). Insula and somatosensory cortical myelination and iron markers underlie individual differences in empathy. Scientific Reports, 7 (43316), 1-12. doi: 10.1038/srep43316

Bennet, R. (2003). Factor underlying the inclination to donate to particular types of charity. International Journal of Nonprofit and Voluntary Sector Marketing, 8, 12-29.

Czerniawska, M. (2002). Empatia a system wartości. Przegląd psychologiczny, 45 (1), 7-18.

Davis, M. H. (1999). Empatia. O umiejętności wpółodczuwania. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.

Kaźmierczak, M., Plopa, M., Retowski, S. (2007). Skala Wrażliwości Empatycznej. Przegląd psychologiczny, 50 (1), 9-24.