Bodźce docierające do naszego mózgu mogą stymulować różne modalności, między innymi wzrokową, słuchową i dotykową. W rzeczywistości często jednak ten sam obiekt prowokuje pobudzenie kilku modalności – oglądanie nagrania z koncertu stymuluje jednocześnie zmysł słuchu oraz wzroku, a informacja, że zjedliśmy smaczną kolację, dociera do nas nie tylko za pośrednictwem smaku, ale też wzroku (bo przecież oczy też jedzą!). Właściwa integracja wrażeń zmysłowych jest warunkiem prawidłowego rozwoju dziecka. Ma także priorytetowe znaczenie dla dobrego przystosowania, czyli integrowania informacji w sposób umożliwiający działanie.

Analiza bodźców pobudzających różne modalności wymaga sprawnego funkcjonowania uwagi. Szczególnie ważna jest w tym przypadku uwaga przestrzenna. Skupianie uwagi na konkretnym fragmencie przestrzeni ma duże znaczenie przystosowawcze, gdyż intensyfikuje analizę informacji docierających z tego obszaru, co z kolei sprzyja adekwatnym zachowaniom. Co ważne, pobudzenie kilku modalności płynące z tego samego źródła pomaga integrować informacje o najbardziej pobudzającym, a więc najważniejszym regionie przestrzeni (Matusz, 2009).

Prymat przestrzeni czy prymat modalności?

Jeśli przyjrzymy się całemu zjawisku na bardziej podstawowym poziomie, sytuacja wyda się jednak bardziej skomplikowana. Shrem i Deouell (2016) przytaczają bardzo sugestywny obraz, a mianowicie scenę, na której odbywa się pokaz taneczny. Dwie osoby tańczą po przeciwnych stronach sceny, podczas gdy w tle gra muzyka. Jak w tej sytuacji może zachować się obserwator pokazu? W określonym momencie może skierować uwagę na tancerza po lewej stronie lub na osobę po prawej. Może także skoncentrować się na odbiorze muzyki. W jaki sposób jednak bodźce docierające do tych  modalności mogą wchodzić ze sobą w interakcje? Załóżmy, że obserwator decyduje się skupić na muzyce płynącej z lewej strony sceny. Czy w takiej sytuacji łatwiej będzie mu skierować uwagę na osobę tańczącą po lewej stronie? Czy raczej jego uwaga będzie nastawiona na odbiór muzyki z innych obszarów sceny?

Jak pokazuje przykład, podstawowe pytanie sprowadza się do tego, czy istnieje pewnego rodzaju „wyższość” uwagi przestrzennej nad uwagą intermodalną. Seria badań wykorzystujących nowoczesne metody obrazowania pracy mózgu sugeruje, że to właśnie uwaga przestrzenna ma znaczenie nadrzędne. Implikuje to prymat analizy bodźców płynących z tego samego obszaru nad analizą bodźców związanych z tą samą modalnością.

Wyjątek od reguły?

W badaniach Shrem i Deouell (2016) przeprowadzony został eksperyment, w którym - dzięki pewnym manipulacjom – porównano hierarchiczną organizację uwagi przestrzennej i intermodalnej. Autorzy wprowadzili do schematu eksperymentalnego dodatkowy czynnik - tzw. tryb alokacji uwagi (uwaga utrzymująca się vs przelotna). Klasyczne procedury eksperymentalne, których używano w badaniach hierarchicznej organizacji uwagi, nie uwzględniały znaczenia tej zmiennej. Autorzy opisywanego badania zadali pytanie, czy zjawisko „rozlewania się” uwagi przestrzennej na inne modalności (czyli jednoczesne koncentrowanie uwagi np. na dźwiękach i obrazach zlokalizowanych w tym samym obszarze) ma związek z trybem alokacji uwagi.

W badaniu wykorzystano analizę elektrofizjologicznej aktywności mózgu (EEG) oraz testów behawioralnych, czyli specjalnych procedur komputerowych opartych na prezentacji bodźców dotyczących różnych modalności, które prezentowano w różnych konfiguracjach. Wyniki badań wiążą się z interesującymi obserwacjami. Po pierwsze, otrzymane rezultaty sugerują, że efekt rozlewania się uwagi występuje w obu warunkach. Oznacza to, że uwaga przestrzenna funkcjonuje w sposób umożliwiający odbiór bodźców o różnych modalnościach. Co więcej, możliwa jest też odwrotna sytuacja, a więc zjawisko, w którym uwaga intermodalna rozlewa się na obszary, które nie są bezpośrednio związane z zadaniem. W przypadku uwagi przestrzennej tryb uwagi nie ma specjalnego znaczenia dla tego efektu – niezależnie od tego czy mowa o uwadze utrzymującej się czy o przelotnej, efekt rozlewania się na inne modalności ma miejsce. Z kolei uwaga intermodalna wydaje się funkcjonować w jeszcze bardziej specyficzny sposób. Okazuje się, że w tym wypadku efekty zależą od trybu uwagi. Tego rodzaju zjawisko pojawia się w późniejszej fazie reakcji na bodziec oraz kiedy uwaga funkcjonuje w trybie długiego utrzymywania się.

W sytuacjach kiedy dociera do nas duża liczba bodźców - a więc niemal nieustannie - właściwa organizacja procesów uwagowych jest niezbędna. Funkcją uwagi jest, by przeprowadzić selekcję bodźców znaczących. Cytowane badanie podważa jednak powszechnie przyjętą tezę o niepodważalnie nadrzędnej roli uwagi przestrzennej. Wydaje się, że sposób manipulacji uwagą, może znacząco wpływać na przebieg związanych z nią procesów. Prymat uwagi przestrzennej nad uwagą intermodalną wydaje się być uzasadniony, gdyż pełni ona funkcję przystosowawczą – skupienie uwagi na bodźcach znajdujących się w tym samym obszarze umożliwia dostarczenie maksymalnej ilości informacji dotyczących tego samego źródła. Kolejny raz okazuje się jednak, że procesy poznawcze podatne są na różnego rodzaju manipulacje, a świadomy odbiór rzeczywistości - pomimo teoretycznie nieograniczonych możliwości naszego mózgu – bywa ograniczony.

Bibliografia:

Shrem, T., i Deouell, L. Y. (2016). Hierarchies of Attention and Experimental Designs: Effects of Spatial and Intermodal Attention Revisited. Journal of cognitive neuroscience.

Literatura:

Matusz, P. (2009). Przetwarzanie multisensoryczne i uwaga przestrzenna. PFK: Teksty Pokonferencyjne, 3, 97–105.