W przebiegu stwardnienia rozsianego (sclerosis multiplex – SM) może wystąpić osłabienie funkcjonowania poznawczego. Wśród zgłaszanych przez osoby z SM problemów znajdują się między innymi trudności ze skupieniem uwagi i z pamięcią. Zaburzenia te nie pozostają bez wpływu na możliwości pracy zawodowej. Dotychczasowe badania potwierdzają związek między funkcjonowaniem zawodowym osób z SM a trudnościami poznawczymi i tym, jak badani sami te trudności postrzegają.

Zagadnieniem związku zaburzeń poznawczych i sytuacji zawodowej osób z SM postanowili zająć się naukowcy z Australii. Przeprowadzone przez nich badanie miało sprawdzić, w jaki sposób sytuacja zawodowa osób z SM wiąże się z ogólnym funkcjonowaniem poznawczym i pamięcią prospektywną. Autorzy badania zwrócili uwagę zarówno na wyniki testów mierzących poziom funkcjonowania poznawczego, jak i na to, jak sami chorzy oceniali swoje poznawcze trudności, a także na rozbieżność między tymi dwiema ocenami.  Sprawdzono również rolę depresji w tym związku.

W badaniu wzięło udział 111 osób (78 kobiet i 33 mężczyzn). Mieli oni za zadanie wypełnić kwestionariusz MSWDQ (Multiple Sclerosis Work Difficulties Questionnaire), dotyczący problemów w pracy osób ze stwardnieniem rozsianym. Kwestionariusz zawiera podskale dotyczące ogólnego funkcjonowania poznawczego i pamięci prospektywnej. Im wyższy wynik, tym gorzej badany ocenia swoje możliwości. Stan afektywny oceniano przy pomocy skróconej wersji Inwentarza Depresji Becka (BDI-FS, Beck Depression Inventory – Fast Screen) Powszechnie znany kwestionariusz Becka BDI-II pozbawiono pytań o objawy somatyczne, ponieważ ich przyczyną może być samo stwardnienie rozsiane, a nie depresja. Dodatkowo pytano badanych o ich przeszłe i obecne doświadczenia zawodowe: status zawodowy (zatrudniony czy bezrobotny), wymiar czasu pracy oraz o zmiany w życiu zawodowym od czasu zdiagnozowania SM.
 
Zbadano funkcje poznawcze szczególnie często zaburzone w SM, a jednocześnie odpowiadające funkcjom uwzględnionym w kwestionariuszu samooceny MSWDQ. Pamięć prospektywną (dotyczącą zadań zaplanowanych na przyszłość) badano Testem Pamięci Prospektywnej Cambridge (Cambridge Prospective Memory Test, CAMPROMPT). Badanych poddano przesiewowemu testowi w kierunku zaburzeń poznawczych (SEFCI Screening Examination for Cognitive Impairment). Zawiera on: zadanie uczenia się i odroczonego odtwarzania listy słów, mówioną wersję testu Symbole Cyfr (szybkość przetwarzania informacji) oraz skale do oceny wnioskowania i funkcjonowania werbalnego. Pamięć roboczą badano testem ACT (Auditory Consonant Trigrams). Zdolność planowania badano przy użyciu testu Mapy Zoo z baterii do oceny funkcji wykonawczych BADS (Behavioural Assessment of the Dysexecutive Syndrome).

Uzyskane wyniki potwierdziły wcześniejsze doniesienia na temat postrzeganych i rzeczywistych zaburzeń poznawczych i ich związku z problemami w pracy. Najlepiej pod względem funkcji poznawczych wypadły osoby, które dobrze radziły sobie na rynku pracy. Osoby zatrudnione uzyskały w porównaniu z bezrobotnymi wyniki istotnie wyższe we wszystkich wymienionych skalach (prócz podskali testu przesiewowego dotyczącej wnioskowania).

Zatrudnieni i bezrobotni tak samo trafnie oceniali swoje możliwości poznawcze. Między wynikami niektórych testów poznawczych a oceną własnych trudności poznawczych w pracy stwierdzono słabą lub umiarkowaną negatywną korelację. Oznacza to, że im gorzej badani oceniali swoje funkcjonowanie poznawcze w pracy (czyli im wyższe osiągnęli wyniki w MSWDQ), tym słabiej wypadali w testach.

Sprawdzono przy pomocy regresji krokowej, w jaki sposób wyniki testów poznawczych pozwalają przewidzieć zagrożenie bezrobociem oraz zmniejszenie liczby godzin pracy. Okazało się, że jakość funkcjonowania poznawczego (bez pamięci prospektywnej) pozwala wyjaśnić 14% wariancji w zakresie bezrobocia i 22% wariancji w zakresie czasu pracy. Najsilniej zaważyły na tym wyniki szybkości przetwarzania oraz pamięci długotrwałej. Sam wynik w teście pamięci prospektywnej, chociaż istotny, pozwalał wyjaśnić jedynie 4% wariancji dotyczącej bezrobocia i 7% dotyczącej skrócenia czasu pracy. Oznacza to, że wyniki testów poznawczych łącznie najlepiej ze wszystkich badanych tu zmiennych pozwalają przewidywać, czy osoba z SM wycofa się z pracy lub zmniejszy jej wymiar.

Samoocena własnych możliwości w zakresie pamięci prospektywnej pozwalała wyjaśnić 12% wariancji bezrobocia i 16% wariancji czasu pracy. Oznacza to, że za bezrobocie badanych i krótszy wymiar czasu pracy w pewnej części odpowiadała właśnie samoocena możliwości umysłowych, niezależnie, jak w rzeczywistości badany wypadł w testach.

Interesująca okazała się rola objawów depresyjnych. Nasilenie symptomów depresyjnych nie różniło się pomiędzy osobami zatrudnionymi a bezrobotnymi [χ2(2) = 1.16; p = .560]. Analiza regresji dla trzech zmiennych wykazała , że depresja nie pośredniczy w związku pomiędzy postrzeganymi lub rzeczywistymi zaburzeniami poznawczymi a problemami w pracy. Była natomiast powiązana z bardziej subtelnymi zmianami, które prowadziły do skróconego wymiaru pracy. Zdaje się mieć również wpływ na percepcję zaburzeń poznawczych w miejscu pracy.

Wnioski nasuwają się same: w programach rehabilitacyjnych zmierzających do redukcji bezrobocia wśród osób z SM oraz poprawy ich sytuacji zawodowej należy uwzględniać nie tylko rzeczywiste zaburzenia poznawcze, ale również ich obraz w oczach samej osoby z SM.

Należy również kontrolować występowanie objawów depresyjnych, aby zmniejszyć ich szkodliwy wpływ na wymiar czasu pracy chorych. Dla osób ze stwardnieniem rozsianym oraz ich bliskich jest to sygnał do zwrócenia uwagi nie tylko na wyniki testów (które pozwalają najtrafniej przewidzieć bezrobocie i trudności w pracy), ale także na ocenę własnych możliwości intelektualnych. Może ona być czynnikiem, który w pewnej mierze decyduje o częściowym lub całkowitym wycofaniu się z życia zawodowego mimo wystarczających możliwości poznawczych.

Autorki tekstu: Irena Grudzińska, Justyna Szymańska