Od samego początku życia zdajemy sobie sprawę z funkcjonowania naszych zmysłów. Przy ich pomocy odbieramy bodźce z otaczającego nas świata. W najbardziej klasycznym ujęciu wyróżniamy pięć zmysłów: wzrok, słuch, węch, smak, dotyk. Informacje odbierane przez narządy zmysłów, przekazywane są do mózgu, gdzie następuje odkodowanie i przetwarzanie. Większość nerwów, którymi przekazywane są bodźce zmysłowe stanowią nerwy czaszkowe.

W ludzkim układzie nerwowym znajduje się 12 par nerwów czaszkowych i 31 par nerwów rdzeniowych. Każdy z nich pełni określone funkcje. W niniejszym opisie skupię się na nerwach czaszkowych.

Pierwsza para nerwów czaszkowych to nerwy węchowe (nervus olfactorius). Przechodzą one przez blaszkę sitową kości sitowej i schodzą do jamy nosowej, gdzie przy pomocy licznych receptorów odbierają informacje zapachowe. W dalszym przebiegu nerwy te tworzą drogę węchową.

Druga para nerwów czaszkowych to nerwy wzrokowe (nervus opticus). Zaczynają się w gałce ocznej, gdzie odbierają zintegrowaną informację wzrokową. Po wyjściu z gałki ocznej tworzą nerw wzrokowy, będący początkowym elementem drogi wzrokowej.

Trzecia para nerwów czaszkowych również związana jest ze zmysłem wzroku. Nerw III, czyli okoruchowy (nervus oculomotorius) odpowiada za kontrolę mięśni zwieraczy źrenicy i dźwigacza powieki górnej oraz mięśni poruszających gałką oczną: prostego przyśrodkowego, górnego i dolnego, skośnego dolnego.

Czwarta para nerwów czaszkowych to nerwy bloczkowe (nervus trochlearis). Nerw IV jest odpowiedzialny za kontrolę jednego z mięśni gałki ocznej: skośnego górnego. Jego porażenie wywołuje charakterystyczną formę zeza.

Piąta para nerwów czaszkowych to nerwy trójdzielne (nervus trigeminalis). Nerw trójdzielny jest największym z nerwów czaszkowych (ale nie najdłuższym). Jego włókna wychodzą z pnia mózgu dwoma korzeniami: czuciowym i ruchowym, które łączą się tworząc zwój trójdzielny (ganglion trigeminale). Za zwojem nerw trójdzielny dzieli się na trzy nerwy: oczny (nervus ophtahalmicus), szczękowy (nervus maxillaris) oraz żuchowy (nervus mandibularis). Odpowiadają one za czucie w obrębie głowy i szyi oraz kontrolę mięśni żucia.

Szósta para nerwów czaszkowych to nerwy odwodzące (nervus abducens). Podobnie jak nerwy III i IV odpowiadają one za ruch mięśni gałki ocznej. Kontrolują mięśnie proste boczne.

Siódma para nerwów czaszkowych to nerwy twarzowe (nervus facialis). Nerw VII odpowiada za kontrolę mięśni mimicznych twarzy. Uśmiech, zaskoczenie czy smutek, które można zaobserwować na naszych twarzach są konkretnym ustawieniem mięśni, które koordynuje nerw twarzowy.

Ósma para nerwów czaszkowych to nerwy przedsionkowo-ślimakowe (nervus vestibulocochlearis). Przekazują one do mózgu informacje z narządów przedsionkowego i ślimakowego, a więc zmysłu równowagi i słuchu.

Dziewiąta para nerwów czaszkowych to nerwy językowo-gardłowe (nervus glossopharyngeus). Odpowiadają one za unerwienie czuciowe języka, mięśni gardła i ślinianek. To dzięki nerwowi IX czujemy smak.

Dziesiąta para nerwów czaszkowych to nerwy błędne (nervus vagus). Są to najdłuższe z nerwów czaszkowych. Po wyjściu z czaszki docierają aż do jelit unerwiając po drodze serce, płuca, tchawicę, oskrzela i żołądek.

Jedynasta para nerwów czaszkowych to nerwy dodatkowe (nervus accessorius). Ich rolą jest unerwianie dwóch mięśni: czworobocznego (musculus trapezius) oraz mostkowo-obojczykowo-sutkowego (musculus sternocleidomastoideus). Mięśnie te biorą udział w utrzymaniu pozycji głowy.

Dwunasta para nerwów czaszkowych to nerwy podjęzykowe (nervus hypoglossus). Unerwiają one ruchowo język, umożliwiając jego poruszanie.

Jak widać do funkcjonowania czterech z naszych zmysłów: wzroku, słuchu, węchu i smaku, niezbędne są nam nerwy czaszkowe, które pośredniczą w przekazywaniu informacji z odpowiednich narządów zmysłów do mózgu. Zmysł dotyku jest trudniej zdefiniować. Jeśli rozumiemy dotyk jako odczucie naszych dłoni, to wykracza on poza komunikację poprzez nerwy czaszkowe. Jeśli rozumiemy dotyk jako bodźce czuciowe odbierane przez skórę, to niewątpliwie taką funkcję w obrębie głowy i szyi pełnią włókna nerwu trójdzielnego. Aby zrozumieć w jaki sposób nasz mózg odbiera przy pomocy zmysłów otaczającą nas rzeczywistość, bezwzględnie należy więc zacząć od znajomości nerwów czaszkowych.