Na ekranie komputera trzech graczy odbija między sobą piłeczkę. Po otrzymaniu piłki każdy z nich ma krótką chwilę, żeby zadecydować do którego ze współuczestników pośle kolejne uderzenie. Gra toczy się bez przeszkód, aż w pewnym momencie dwóch z graczy zaczyna odbijać wirtualnego bąbelka wyłącznie między sobą, zupełnie ignorując trzeciego uczestnika. W rzeczywistości (choć sami uczestnicy jeszcze tego nie wiedzą) samolubna dwójka nie jest prawdziwymi graczami, a komputerowo wygenerowanymi ikonami, zaś program, nazwany Cyberball, to szeroko używane narzędzie do badania poczucia wykluczenia u ludzi.

Strach przed wykluczeniem społecznym jest uważany za istotny czynnik rozwoju zaburzenia określanego fobią społeczną (ang. social anxiety disorders, SAD). Osoby dotknięte tą przypadłością odczuwają znacznie wyższy poziom stresu w sytuacjach wymagających interakcji z innymi ludźmi. Zwyczajna, w mniemaniu większości, rozmowa z kolegami z pracy dla osoby cierpiącej na fobię może stanowić źródło silnego zdenerwowania i napięcia, którym nierzadko towarzyszą manifestacje fizyczne: zaczerwienienie, pocenie, drżenie dłoni, łamanie się głosu... W świecie licznych interakcji towarzyskich bądź zawodowych codzienne funkcjonowanie osób, których dotyczy to zaburzenie, jest w różnym stopniu utrudnione.

“Nikt nie lubi czuć się wykluczonym, nie potrzeba do tego żadnej fobii” - można zaoponować

Brak nam jednak ostatecznej pewności co do dokładnej roli obawy przed wykluczeniem w rozwoju oraz utrwalaniu się fobii społecznej. Czy więc mózg osoby cierpiącej na fobię inaczej reaguje na poczucie wykluczenia niż u osób zdrowych? W poszukiwaniu odpowiedzi zespół badaczy poddał obserwacji aktywność mózgową dwóch grup kobiet: cierpiących na fobię społeczną (według aktualnych kryteriów DSM-5) oraz zdrowych, podczas wyindukowanego przy pomocy Cyberball wykluczenia.

Badanie obejmowało cztery fazy “gry w odbijanie piłki”, podczas których rejestrowano czynność mózgową uczestniczek za pomocą fMRI, następnie zaś porównano otrzymane podczas poszczególnych faz obrazy. Wszystko to, aby wyłuskać zmiany aktywności neuronalnej związane z poczuciem wykluczenia. Wpierw uczestniczka widziała dwójkę pozostałych “graczy”, prowadzących między sobą rozgrywkę, ale z powodu rzekomych problemów technicznych nie mogła jeszcze sama dołączyć do zabawy. Następnie połączenie dochodziło do skutku i przez jakiś czas wszyscy trzej “gracze” brali równy udział w odbijaniu piłki. Trzecią fazą było wyeliminowanie uczestniczki z rozgrywki przez pozostałą dwójkę. Po tym etapie badacze postanowili dodać ostatnią fazę, podczas której uczestniczka ponownie zostawała włączona do rozgrywki. Faza ta miała za zadanie sprawdzić, czy proces “rekonwalescencji” po stanie wykluczenia w jakiś sposób przebiega inaczej u osób zdrowych oraz cierpiących na fobię społeczną.

Gdzie leży różnica?

Wypełnione przez uczestników kwestionariusze pytające o ich subiektywne odczucia podczas gry w Cyberball potwierdzają zasadność wątpliwości co do roli wykluczenia. Obie grupy badanych zgłosiły podobne, nieprzyjemne odczucia związane z wykluczeniem w trzeciej fazie badania (choć grupa z fobią odnotowała w swoich odpowiedziach silniejsze zdenerwowanie oraz wyższy poziom towarzyszącego mu stresu). Analiza obrazów fMRI osób bez diagnozy SAD wykazała, że kiedy czujemy się wykluczeni, w naszych mózgach aktywacji podlega kilka różnych obszarów, w tym przednia oraz tylna kora obręczy, wyspa, wzgórze czy zakręt nadbrzeżny. Okazuje się, że dla osób z fobią społeczną ten wzór aktywności mózgowej wcale nie jest inny.  Co zatem powoduje, że większość z nas bez większych problemów otrząśnie się po podobnym nieprzyjemnym doświadczeniu, podczas gdy dla niektórych będzie ono sygnałem do utrwalenia się ograniczających ich aktywność uprzedzeń oraz rozwinięcia szeregu “bezpiecznych zachowań”(jak na przykład spuszczanie wzroku podczas rozmowy, powstrzymywanie się przed wypowiadaniem własnych opinii lub w ogóle unikanie kontaktu z innymi osobami)?

No właśnie - być może to w procesie “otrząsania się” tkwi istota problemu? Twórcy kognitywnego modelu fobii społecznej, Clarke i Wells, wskazują w swoich pracach na znaczenie gorszego przebiegu owego procesu “rekonwalescencji” raczej niż samych negatywnych odczuć w momencie wykluczenia. Omawiane tutaj badania fMRI wspierają tę teorię. Bowiem chociaż, jak wspomniano wyżej, badacze nie zaobserwowali specjalnych odrębności w aktywności neuronalnej obu grup w czasie samej fazy wykluczenia, obrazy uzyskane podczas następującej po niej fazy ponownego włączenia uczestniczek do rozgrywki przez komputerowe postacie, odkryły pewną różnicę.

U osób wykazujących fobię społeczną po epizodzie wykluczenia dłużej utrzymywała się aktywność w obrębie dolnego zakrętu czołowego lewej (czyli dominującej) półkuli, zwłaszcza w części wieczkowej.

Odpowiada ona 44 polu Brodmanna i wchodzi w skład ośrodka mowy Broki. Przez długi okres czasu ośrodek Broki utożsamiany był z funkcją produkcji mowy, jednak nowsze badania ukazują, iż jego struktury biorą udział także w jej rozumieniu, szczególnie w przypadku zdań złożonych lub o dwuznacznym znaczeniu (Wagner, Pare-Blagoev, Clark i Poldrac, 2001, Moss i inn, 2005, za: Skipper, Goldin-Meadow, Nusbaum i Small, 2007) oraz w generowaniu tak zwanej mowy wewnętrznej (Morin i Michaud, 2007). Pojawiają się również głosy łączące lewy zakręt czołowy dolny z zamartwianiem się i rozpamiętywaniem nieprzyjemnych myśli (Kühn, Vanderhasselt, De Raedt i Gallinat 2014). Znaczenie zależności pomiędzy aktywnością tego obszaru a wydłużonym okresem “rekonwalescencji” po traumatycznej interakcji towarzyskiej u osób z SAD nie jest na razie jasne. Na uwagę zasługuje jednak fakt, że zanotowana aktywność w grupie uczestników z fobią, nie tylko utrzymywała się dłużej. Również jej intensywność korelowała z siłą odczuwanego przez badanych z tej grupy stresu. Zależność taka nie wystąpiła w grupie kontrolnej.

Być może dalsze badania zgłębiające powiązania pomiędzy aktywnością tego obszaru a objawami odczuwanymi przez pacjentów z SAD pomogą nam lepiej zrozumieć zarówno funkcję dolnego zakrętu czołowego, jak i stosunek między nim a rozwojem fobii społecznej, a także wskażą cele dla terapii osób dotkniętych tym zaburzeniem.

Na podstawie:

Heeren, A., Dricot, L., Billieux, J., Philippot, P., Grynberg, D., De Timary, P., Maurage, P.  (2017) Correlates of Social Exclusion in Social Anxiety Disorder: An fMRI study. Scientific Reports 7, Article number: 260, DOI: 10.1038/s41598-017-00310-9

Bibliografia:

Clark, D.M. (2001) A Cognitive Perspective on Social Phobia W: W.R. Crozier, L.E. Alden (red.) International Handbook of Social Anxiety: Concepts, Research and Interventions Relating to the Self and Shyness (405-430). Chichester: John Wiley & Sons Ltd

Kühn, S., Vanderhasselt, M.A., De Raedt, R., Gallinat, J. (2014) The neural basis of unwanted thoughts during resting state. Social Cognitive and Affective Neuroscience 9(9), 1320-1324,DOI: 10.1093/scan/nst117

Morin,A., Michaud, J. (2007) Self-awareness and the left inferior frontal gyrus: Inner speech use during self-related processing. Brain Research Bulletin 74(6), 387–396, DOI:10.1016/j.brainresbull.2007.06.013

Skippera, J.I., Goldin-Meadowa, S., Nusbauma, H.C., Smalla, S.L. (2007) Speech-associated gestures, Broca’s area, and the human mirror system. Brain and Language 101(3), 260–277, DOI:10.1016/j.bandl.2007.02.008