Pod koniec lat 80. XX wieku wyodrębniła się nowa dziedzina nauki – neuroteologia. Umowną datą jej powstania jest rok 1984, kiedy to został opublikowany pierwszy artykuł ze słowem neuroteologia zawartym w tytule. Nauka ta stara się w empiryczny sposób wyjaśnić i interpretować przeżycia religijne i duchowe oraz wskazać korelacje pomiędzy nimi a aktywnością struktur mózgu. Mimo niedługiej historii neuroteologia podzielona jest na dwa główne stanowiska – pierwsze zakładające, że przeżycia duchowe sprowadzalne są tylko do jednej struktury w mózgu; drugie, przyjmujące hipotezę odwrotną, że za doświadczenia religijne odpowiada wiele różnych ośrodków.

Do najbardziej znanych badań wywodzących się z pierwszego nurtu – można zaliczyć „Hełm Boga”. Urządzenie, stworzone przez Michaela Persingera, umieszczone na głowie osoby badanej stymuluje mózg za pomocą pola elektromagnetycznego. Działanie urządzenia przypomina TMS (transcranial magnetic stimulation) – technikę często wykorzystywaną w badaniach klinicznych. Hełm umieszczano na głowie ochotnika i stymulowano określony obszar mózgu. Według Persingera podczas stymulacji wiele osób raportowało odczucia takie jak – obecność Boga, anioła stróża lub absolutu. W ramach ciekawostki można wspomnieć, że znany ateista – Richard Dawkins – poddany tej procedurze nie doświadczył żadnego z wyżej wymienionych efektów, a nawet odczuwał mdłości.

Z drugiego nurtu wychodzą badania naukowców z Uniwersytetu w Missouri, którzy poszukują neuroanatomicznych korelatów duchowości w dwóch obszarach mózgu. Postanowili oni potwierdzić wyniki dotychczasowych badań, stosując jednak zupełnie inną procedurę badania. Naukowcy skoncentrowali wysiłki na prawym płacie ciemieniowym, który według hipotez ma odpowiadać za doświadczenia religijno-duchowe oraz płatach czołowych – odpowiadających hipotetycznie za praktyki religijne (lecz także za wspomniane doświadczenia religijno-duchowe). 

Dotychczas prowadzone badania wskazują na okolicę czołowo-ciemieniową jako zaangażowaną w przeżycia religijne. Zwiększona aktywność płatów czołowych jest powiązana ze stanami modlitwy lub medytacją oraz większą dostępnością pojęć religijnych; zmniejszona aktywność prawego płata ciemieniowego (right parietal lobe, RPL) jest natomiast łączona z większą duchową transcendencją. Jako wyjaśnienie tej ostatniej zależności przedstawia się dowody na zaangażowanie RPL w definiowanie i odbieranie „ja”, samopoznanie, percepcję własnego ciała oraz pamięć autobiograficzną. Naturalne wydaje się więc, że zmniejszenie aktywności RPL łączy się ze zwiększoną transcendencją, a więc oderwaniem i przekraczaniem własnego „ja”.

Te teoretyczne podstawy potwierdzają badania na mnichach buddyjskich (Newberg, Alavi, Baime, Mozley, d’Aquila; 1997) i siostrach franciszkankach (Newberg, Pourdehnad, Alava, d’Aquila; 2007). Obrazowanie za pomocą techniki SPECT wykazało znaczący wzrost przepływu krwi w korze przedczołowej z jednoczesnym spadkiem w prawym dolnym płacie ciemieniowym (right inferior parietal lobe. RIPL) podczas pogrążenia w modlitwie lub medytacji. Istnieje także szereg innych badań potwierdzających wyżej wymienione zależności za pomocą technik takich jak – EEG, PET czy fMRI.

Badanie

W badaniu brało udział 20 pacjentów po urazach mózgu leczonych ambulatoryjnie. Wszyscy uczestnicy byli poddawani badaniom neuropsychologicznym badającym szczegółowo wiele aspektów ich funkcjonowania. Po tej ocenie uczestnicy zostali poproszeni o wypełnienie dwóch testów - Inspirit (Index of core spiritual experiences) & BMMRS (Brief Multidimensional Measure of Religiousness/Spirituality), skale te mierzą zjawiska związane z duchowością, takie jak osobiste doświadczenia duchowe czy częstość praktyk religijnych. Następnie zostały one zestawione z wykonanymi wcześniej testami neuropsychologicznymi, które według wcześniejszych badań i analiz statystycznych mają powiązania z działaniem określonych obszarów mózgu. Zestawienie wygląda następująco:

• lewy płat skroniowy – podskala pamięci logicznej z WMS-III (Wechsler Memory Scale III) – pacjent powtarza dwie historię zaraz po ich przeczytaniu przez psychologa;
• prawy płat skroniowy – BVMT-R (Benton Visual Memory Test–Revised) – badany rysuje z pamięci sześć figur przedstawianych w trzech próbach po 10s każda;
• lewy płat czołowy – DKEFS (Delis Kaplan Executive Function System Letter Fluency Test) - uczestnik ma za zadanie wymienić w ciągu minuty jak najwięcej słów na określoną literę, są 3 próby, z których każda dotyczy inny litery;
• płaty czołowe - Trail Making Test Part B – badany ma za zadanie naprzemiennie łączyć cyfry i litery
• prawy płat ciemieniowy – JOLO (Judgment of Line Orientation - uczestnik w każdej próbie ma dopasować do siebie odpowiednie linie; test na agnozję palców lewej ręki – pacjent bez użycia wzroku musi zidentyfikować, który palec jest dotykany
• lewy płat ciemieniowy – test na agnozję palców prawej ręki

Wszystkie wymienione wyżej związki testów z funkcjonowaniem określonych płatów mózgu były stwierdzone we wcześniejszych badaniach.

Wyniki i wnioski

Test JOLO był negatywnie skorelowany ze skalą Inspirit, co potwierdza hipotezę, że RPL (a dokładniej zmniejszona jego aktywność) jest zaangażowany w duchową transcendencję. Należy zaznaczyć, że test JOLO nie był w żadnym przeprowadzonym wcześniej badaniu powiązany z jakąkolwiek inną strukturą mózgu niż RPL, co zdecydowanie przyznaje RPL pierwszorzędną rolę w uczuciu/stanie transcendencji.

Druga hipoteza, czyli korelacja aktywności płatów czołowych z praktykami religijnymi, została potwierdzona w wyrazisty sposób – Trail Making Test korelował tylko z dwoma podskalami BMMSR – podskalą prywatnych praktyk religijnych oraz podskalą wspólnotowych praktyk religijnych.

Badanie wykazało także bardzo wiele korelacji nieistotnych statystycznie, którym na pewno warto się bliżej przyjrzeć. Część z nich zapewne okaże się istotna, jeśli liczba uczestników będzie większa.

Na koniec warto jeszcze raz podkreślić nietypowe rozwiązanie, jakie w tym badaniu przyjęli naukowcy – wszystkie zmienne badane były za pomocą testów neuro i psychologicznych. Niewątpliwie może to stanowić zaletę, takie badania są znacznie tańsze niż neuorobrazowanie mózgu; są także prostsze w przeprowadzeniu. Zalety te mogą przyczynić się w przyszłości do zebrania danych od takiej ilości osób, od której byłoby to niemożliwe przy tradycyjnej metodologii neuroteologii, a więc badań za pomocą obrazowania mózgu. Należy jednak zwrócić uwagę na jedną zasadniczą wadę. Na poziom wykonania konkretnych testów neuropsychologicznych mogą wpływać nie tylko określone struktury neuroanatomiczne, ale i inne nieznane obszary mózgu. Brak badań wykazujących taką zależność niestety nie pozwala na jednoznaczną możliwość odrzucenia takiej sytuacji. Taka możliwość znacznie ogranicza rzetelność zebranych danych, co może przełożyć się na prawdziwość wysnutych w danym badaniu wniosków.

Na podstawie:

Brick Johnstone, Angela Bodling, Dan Cohen, Shawn E. Christ & Andrew Wegrzyn

(2012): Right Parietal Lobe-Related “Selflessness” as the Neuropsychological Basis of Spiritual

Transcendence, International Journal for the Psychology of Religion, 22:4, 267-284

Bibliografia:

Maciej Dulewicz (2013): Neuroteologiczne wyjaśnienia przeżyć religijnych. Analiza krytyczna, Humaniora. Czasopismo Internetowe, 2 (2)/2013, 113–121