Patologiczne zmiany neurodegeneracyjne oraz stopniowy spadek jakości funkcji poznawczych postępujący z wiekiem pozostają wrażliwe na różnice indywidualne. W praktyce oznacza to, że istnieją czynniki, które mogą modulować przebieg choroby, a co za tym idzie - pełnić rolę protekcyjną. Hipoteza rezerw poznawczych (Stern i in., 2003, za: Clare i in., 2016) sugeruje, że osoby aktywne intelektualnie, które podejmują wysoką i zróżnicowaną aktywność umysłową, gromadzą zasoby pozwalające im dłużej zachować optymalny poziom funkcjonowania poznawczego. Wiele wskazuje na to, że jednym z takich zasobów może być dwujęzyczność (Bak, Nissan, Allerhand i Deary, 2014). Posługiwanie się dwoma językami może tym samym opóźniać pojawienie się objawów choroby Alzheimera (ang. Alzheimer disease, AD). Badania prowadzone m.in. w populacji kanadyjskiej i indyjskiej wskazują, że osoby używające dwóch języków przejawiają pierwsze objawy demencji kilka lat później niż osoby porozumiewające się tylko w jednym języku (Bialystok, Craik i Freedman, 2007, Alladi i in., 2013, za: Clare i in., 2016).

Jaki mechanizm może za to odpowiadać? Wydaje się, że dwujęzyczność stanowi rezerwę poznawczą, niezbędną do utrzymania wysokiego poziomu funkcjonowania. Mówiąc dokładniej – posługiwanie się dwoma językami angażuje (a więc także ćwiczy) szereg tzw. funkcji wykonawczych. Osoby dwujęzyczne wysoko rozwijają zdolność hamowania reakcji, także w przypadku tzw. konfliktu, a więc sytuacjach, w których jednocześnie aktywowane są dwa systemy językowe. W środowisku naukowym pojawiła się hipoteza, że dwujęzyczność sprzyja ćwiczeniu tzw. funkcji metapoznawczych, czyli tych, które odpowiadają za kontrolę niższych funkcji poznawczych. „Zarządzanie” dwoma systemami językowymi wymaga zatem wysokiego funkcjonowania poznawczego, co w efekcie powinno sprzyjać formowaniu się rezerw poznawczych. 

Schemat i uczestnicy badania

W badaniu Clare i współpracowników (2016) porównano wiek postawienia diagnozy AD wśród osób dwujęzycznych (mówiących w języku walijskim i angielskim; n=37) oraz monojęzycznych (używających tylko języka angielskiego; n=49). Dodatkowo osoby dwujęzyczne (n=24) oraz monojęzyczne (n=49) poddano serii testów oceniających poziom funkcji wykonawczych. Wśród zebranych informacji dotyczących osób badanych znalazły się m.in. dane dotyczące wieku badanych podczas diagnozy AD oraz uzyskany wówczas wynik w skali Mini-Mental (ogólnego narzędzia przesiewowego do diagnozy otępień). Ponadto przeprowadzono testy płynności językowej oraz baterię testów oceniających funkcje wykonawcze, płynność procesów umysłowych, fluencję słowną, pamięć roboczą i uwagę. Dodatkowo ocenie poddano procesy hamowania reakcji i radzenia sobie w sytuacji konfliktu odpowiedzi.

Wyniki i wnioski

Zebrane dane wskazały na kilka interesujących różnic pomiędzy badanymi grupami. Osoby dwujęzyczne prezentowały ogólnie niższy poziom osiągnięć edukacyjnych oraz istotnie rzadziej przyjmowały inhibitory acetylocholinoesterazy (leki stosowane w przebiegu AD). W obszarze wyników w skali Mini-Mental nie odnotowano istotnych różnic, ale zaobserwowano widoczną tendencję
w kierunku niższych wyników wśród osób dwujęzycznych.

Wiek osób badanych w momencie diagnozy AD nie różnił się istotnie między grupami, jednak osoby dwujęzyczne przeciętnie były diagnozowane ok. 3 lata później. Wykonanie testów płynności językowej (w języku angielskim) także nie okazało się dobrym czynnikiem różnicującym badane grupy, chociaż niektóre wyniki i dane obserwacyjne wskazywały na uprzywilejowaną pozycję grupy używającej tylko jednego języka.

W zakresie ocenianych funkcji wykonawczych także nie odnotowano spektakularnych różnic. Co ważne, wyniki testów oceniających zdolność hamowania reakcji i radzenie sobie w sytuacji konfliktu odpowiedzi (zadania typu go-no go) wskazały, że dwujęzyczność może dawać pewną przewagę w ich wykonaniu.

Jakie wnioski można wyciągnąć z prezentowanego badania? Po pierwsze, brak istotnych różnic w zmiennej dotyczącej wieku diagnozy świadczy o tym, że dwujęzyczność niekoniecznie opóźnia rozwój AD. Warto zaznaczyć, że pomimo nieistotnego opóźnienia wieku diagnozy AD u osób dwujęzycznych, w tej grupie odnotowano także niższe wyniki w Mini-Mental w momencie rozpoznania choroby, co wskazuje na gorszy poziom funkcjonowania poznawczego w tym punkcie czasowym. Interesującym (chociaż wcale nie nowym wynikiem) jest zauważalna przewaga osób dwujęzycznych w zadaniach dotyczących hamowania reakcji i konfliktu odpowiedzi. Autorzy badania podkreślają, że występowanie ewentualnych różnic między osobami mono- i dwujęzycznymi pod względem jakości funkcji wykonawczych może mieć silne powiązania z kontekstem społecznym i językowym obszaru, gdzie prowadzone były badania.

Należy zaznaczyć, że całość wyników prezentowanego badania powinna być interpretowana z dużą ostrożnością, przede wszystkim z uwagi na niewielką liczebność próby oraz kontekst społeczno-kulturowy. Interesującym pytaniem jest, czy moment rozpoznania AD w porównywanych grupach jest rzeczywistym wpływem różnicy w funkcjonowaniu poznawczym. Być może jest to tylko pozorny efekt związany z tym, że osoby dwujęzyczne później poddają się diagnozie, niezależnie od stopnia deterioracji poznawczej. Obserwacja dotycząca przewagi osób dwujęzycznych z AD w obszarze hamowania reakcji i radzenia sobie w sytuacji konfliktu odpowiedzi jest zgodna z danymi, które zebrano podczas badań osób zdrowych. Wciąż jednak nie wiadomo dokładnie, jakie mechanizmy odpowiadają za tego rodzaju obserwacje oraz w jaki sposób są one związane ze stanem funkcji wykonawczych.

Na podstawie:

Clare, L., Whitaker, C. J., Craik, F. I., Bialystok, E., Martyr, A., Martin‐Forbes, P. A., Bastable, A. J. M., Pye, K. L., Quinn, C., Thomas, E. M. i Gathercole, V. C. M. (2014). Bilingualism, executive control, and age at diagnosis among people with early‐stage Alzheimer's disease in Wales. Journal of neuropsychology.