Chyba każdemu zdarzyło się kiedyś nabrać przekonania, że wysłał do kogoś wiadomość, załatwił urzędową sprawę, czy nastawił wodę na herbatę, podczas gdy jedynie pomyślał, że powinien to zrobić. Takie zjawisko nosi w psychologii nazwę inflacji wyobraźni (ang. imagination inflation effect) i definiowane jest jako zniekształcenie pamięci, charakteryzujące się tendencją do fałszywego traktowania wyobrażeń jako zdarzeń rzeczywiście mających miejsce. Badania pokazują, że osoby cierpiące na chorobę Alzheimera są podatne na tego typu zniekształcenie pamięci, co z kolei może negatywnie wpływać na ich codzienne funkcjonowanie.

Małe zniekształcenie czy niebezpieczne złudzenie?

Złudzenie oparte na przekonaniu, że pewne wydarzenia miały miejsce, nie jest niczym niezwykłym. W większości przypadków nie pociąga to za sobą poważnych skutków. Sytuacja komplikuje się jednak, kiedy inflacja wyobraźni pojawia się zbyt często. Dzieje się tak u osób chorych, między innymi na chorobę Alzheimera. Zjawisko to może mieć niepożądane konsekwencje. Chora osoba może np. być przekonana, że wzięła już leki, zamknęła dom lub wyłączyła gaz. W połączeniu z innymi zaburzeniami poznawczymi, tego rodzaju „zapominanie” potrafi utrudniać codzienne funkcjonowanie, a nawet prowadzić do sytuacji zagrożenia życia.
O’Connor i in. (2015), autorzy poniższego badania, rozpoczęli od postawienia pytania, czy pacjenci z lekkim stopniem zaawansowania choroby Alzheimera różną się od zdrowych osób dorosłych pod względem częstości efektu inflacji wyobraźni. Zbadano wpływ samego słuchania opisu czynności oraz słuchania wzmocnionego wyobrażeniem sobie takiego działania. Badacze zadali też pytanie, czy u osób z objawami choroby Alzheimera wpływ wcześniejszych wyobrażeń jest silniej związany z inflacją wyobraźni, niż u osób bez takiego rozpoznania. W badaniach wzięło udział 17 pacjentów z diagnozą lekkiego stopnia zaawansowania choroby Alzheimera i 15 dorosłych, zdrowych osób. Wszystkich badanych poddano podstawowym testom neuropsychologicznym, pozwalającym na ocenę ogólnego funkcjonowania poznawczego, dzięki czemu kontrolowano ewentualne zmienne mogące mieć wpływ na wyniki.  
Jak eksperymentalnie wywołać inflację wyobraźni?

W celu oceny podatności na efekt inflacji wyobraźni opracowano i zastosowana specjalną procedurę. Na pierwszym etapie przedstawiono badanym prośbę o wysłuchanie krótkich poleceń. Część z nich badani mieli wykonać, kolejne – wyobrazić sobie, a reszty jedynie wysłuchać. W przypadku tych opisów, które miały być wysłuchane bez wyobrażania sobie czynności, badani odliczali wspak. Miało to zaangażować ich uwagę i zapobiec niepotrzebnemu, mimowolnemu wyobrażaniu sobie czynności. Uczestnicy eksperymentu każdorazowo otrzymywali 15 sekund na wykonanie zadania. Na kolejnym etapie, który nastąpił natychmiast po poprzednim, badani proszeni byli jedynie o wyobrażenie sobie wykonywania czynności. Do puli zadań weszła część poleceń z wcześniejszego etapu oraz 16 całkowicie nowych. Niektóre z nich uczestnicy wyobrażali sobie 1 raz, inne 3 razy. Dzięki temu powstało kilka kombinacji zadań:

 

 

 

Ostatnia część eksperymentu odbyła się następnego dnia. Polegała na tym, że każdy uczestnik badania miał za zadanie rozpoznać, które z odczytywanych poleceń zostały przez niego wcześniej wykonane. Pytano także o subiektywną pewność udzielanych odpowiedzi. Jeśli badany odpowiedział, że nie wykonywał tego zadania, pytano go, czy jest ono dla niego całkowicie nowe, czy może wcześniej o nim słyszał albo je sobie wyobrażał. Wyniki dały możliwość oceny stopnia podatności na efekt inflacji wyobraźni.

Wyniki eksperymentu

Zgodnie z założeniami, okazało się, że osoby cierpiące na chorobę Alzheimera częściej błędnie uznawały za prawdziwe te czynności, których nigdy nie wykonywały (p=.010). Przeciwnie do hipotezy autorów badania, w obu grupach wyobrażenie sobie podczas sesji 2 zadań niewykonanych w sesji 1, powodowało błędne uznanie ich za rzeczywiste. Osoby zdrowe i z AD częściej fałszywie przypominały sobie zadania z 1 sesji jako wykonane, jeśli je sobie wyobrażały w sesji 2.
 
Na efekt wpływało też to, ile razy uczestnicy eksperymentu wyobrażali sobie czynność w sesji 2. W obu grupach liczba fałszywych trafień rosła tak samo mocno wraz z tym, ile razy badany wyobrażał sobie, że wykonuje zadanie. Nie potwierdzono zatem występowania hipotetycznego efektu, który miałby różnicować osoby badane pod kątem czynników sprzyjających inflacji wyobraźni. Wyobrażenia wzmacniają to zniekształcenie tak samo silnie, niezależnie od badanej grupy. Co więcej, efektowi inflacji wyobraźni bardziej sprzyjał warunek eksperymentalny z 1 sesji, w którym badani wyobrażali sobie działanie, niż ten, w którym jedynie słyszeli polecenie.
 
Badani z obu grup częściej trafnie przypominali sobie, że wykonali zadanie, jeśli najpierw wykonali zadanie, a później je sobie jeszcze wyobrażali, niż wtedy, kiedy je tylko wykonali bez ponownego wyobrażania. Osoby z AD przypomniały sobie mniej zadań jako rzeczywiście wykonanych, ale poprawa pod wpływem wyobrażania po wykonaniu była u nich tak samo silna, jak u zdrowych. Poprawność rozpoznania zwiększała się wraz z tym, ile razy po wykonaniu danej czynności uczestnicy wyobrażali ją sobie. W obu grupach efekt był tak samo silny. Dodatkowo osoby z grupy kontrolnej były bardziej pewne, że wykonały zadanie, kiedy je poprawnie identyfikowały.
 
Kiedy badani odpowiadali, że nie wykonywali zadania, pytano ich, czy je sobie wyobrażali, czy wysłuchali jego opisu, czy to zadanie w ogóle nie było prezentowane. Zdrowi trafniej przypominali sobie źródło informacji.
 
Wyniki badania a codzienne życie pacjentów
 
Szereg wcześniej prowadzonych badań wykazało, że osoby z chorobą Alzheimera są bardziej podatne na błędy pamięciowe, kiedy manipuluje się ich wyobrażeniami. Co prawda wpływ wyobrażania sobie czynności nie różnicował grupy eksperymentalnej i kontrolnej, ale wynik ten może być silnie zależny od procedury oraz badanych aspektów pamięci. Niepokój wzbudza częstsze błędne pamiętanie przez osoby z AD zadań niewykonanych jako rzeczywistych. Warto podkreślić, że badani znajdowali się w lekkim stadium zaawansowania objawów. W połączeniu z ogólnie słabszym funkcjonowaniem poznawczym, zaburzeniami orientacji czy trudnościami językowymi, przypadki inflacji wyobraźni mogą istotnie pogorszyć jakość życia i skutecznie osłabiać strategie radzenia sobie stosowane przez pacjentów. Zapewne duża część codziennych pomyłek może mieć wiele wspólnego właśnie z tym efektem. Na kolejnych stopniach zaawansowania choroby może on także wzmacniać konfabulacje.

Przeprowadzone badanie posiada znaczną wartość kliniczną, ponieważ dokładny opis warunków występowania inflacji wyobraźni, może otworzyć drogę do zaproponowania metod jego kontroli. Istnieje duża potrzeba analizy bardzo specyficznych zaburzeń pamięci występujących w przebiegu otępienia, a opisany eksperyment jest tego dobrym przykładem. Poznanie mechanizmów stojących za tego typu zniekształceniami jest też ważne dlatego, że pozwoli na opracowanie skutecznych i bezpiecznych propozycji ćwiczeń dla osób mających trudności z funkcjonowaniem poznawczym.
 
Literatura:
O’Connor, M. K., Deason, R. G., Reynolds, E., Tat, M. J., Flannery, S., Solomon, P. R., Vassey, E.A., Budson, A. E. (2015). The imagination inflation effect in healthy older adults and patients with mild Alzheimer’s disease. Neuropsychology, 29(4), 550–560.