Klasterowy ból głowy, nazywany także zespołem Hortona, uznawany jest za najsilniejszy i najbardziej uciążliwy spośród wszystkich bólów tego typu. Zdarza się, że cierpiące na niego kobiety opisują go jako bardziej bolesny niż poród (Matharu i in., 2004; May i in., 1998, za: Torkamani i in., 2015). Stanowi on tym samym ryzyko wystąpienia szeregu niebezpiecznych zachowań, a nawet prób samobójczych. Są one rozpaczliwym wołaniem o pomoc – intensywność odczuwanego bólu często całkowicie uniemożliwia normalne funkcjonowanie, a w pozostałych przypadkach znacząco obniża jakość i satysfakcję z życia. Podobnie jak szerzej znana migrena jest bólem pierwotnym – jego przyczyna nie leży w występowaniu żadnej choroby. Przejawia się w dwóch podstawowych wariantach – epizodycznym (bólu nawracającego okresowo) oraz chronicznym, który dotyczy 15-20% pacjentów.

Status badań opisujących funkcjonowanie poznawcze i psychospołeczne u osób cierpiących na klasterowe bóle głowy wciąż jest daleki od oczekiwanego. Szczególnie zauważalny jest brak badań bazujących na rozróżnieniu bólu występującego epizodycznie od przypadków chronicznych. Torkmani i in. (2015) przeprowadzili badania, które zdają się odpowiadać na część ważnych pytań i otwierać ważną z medycznego i psychologicznego punktu widzenia dyskusję. Dotyczy ona tego, w jaki sposób można starać się podnieść dobrostan osób cierpiących na jedno z najbardziej bolesnych schorzeń znanych dzisiejszej medycynie.

Badania zostały przeprowadzone w National Hospital for Neurology and Neurosurgery w Londynie. Wzięły w nich udział 34 osoby, z których każda przyporządkowana została do jednej z trzech grup – osób z epizodycznymi klasterowymi bólami głowy (episodic cluster headache – ECH), osób z chronicznym klasterowym bólem głowy (chronic cluster headache – CCH) lub grupy kontrolnej.

Charakterystyka funkcji poznawczych
 
Została dokonana globalna ocena funkcji poznawczych – zbadano inteligencję, pamięć i stan funkcji wykonawczych. Użyto w tym celu następujących narzędzi: Skali Mini-Mental, Skali Inteligencji Wechslera (WAIS),  NART (The National Adult Reading Test - test mierzący poziom zdolności czytania, który pozwala też szacować poziom inteligencji), D-KEFS (The Delis–Kaplan Executive Function System - test mierzący poziom werbalnych i niewerbalnych funkcji wykonawczych), TMT (The Trail Making Test – służący ocenie funkcji wykonawczych związanych z samoregulacją zachowania), Testu Fluencji Słownej, Test Stroopa (ocena zdolności hamowania reakcji), CVLT (California Verbal Learning Test – służący ocenie pamięci werbalnej), SRMF (The Warrington Short Recognition Memory for Faces – pomiar pamięci opartej na zdolnościach rozpoznawania twarzy), WMI (Working Memory Index – ocena pamięci roboczej) oraz CFQ (Cognitive Failures Qustrionnaire – pomiar deficytów poznawczych w zakresie codziennego funkcjonowania oparty na samoocenie).
 
Analiza uzyskanych wyników przemawia za brakiem statystycznie istotnych różnic w zakresie inteligencji i globalnego funkcjonowania poznawczego – grupy nie różniły się zarówno pod względem obecnego poziomu IQ jak również szacowanego poziomu IQ przed zachorowaniem. W obszarze funkcji wykonawczych zauważono jedynie istotną różnicę w wynikach dwóch podtestów TMT - osoby cierpiące na epizodyczny wariant klasterowych bólów głowy radziły sobie w tych zadaniach istotnie słabiej niż grupa kontrolna. Wyniki testów badających pamięć nie były jednorodne – w kilku podtestach zanotowano statystycznie istotną różnicę (p<.05 pomi="" grup="" kontroln="" a="" obiema="" grupami="" obejmuj="" zar="" pacjent="" z="" epizodycznym="" jak="" i="" chronicznym="" b="">  
 
Ocena funkcjonowania psychospołecznego
 
Jakość funkcjonowania psychospołecznego została poddana ocenie dzięki zastosowaniu szeregu metod: Skali Depresji Becka (BDI-II), Szpitalnej Skali Lęku i Depresji (HADS), Skali Poczucia Beznadziejności Becka (BHS), skal mierzących stopień niepełnosprawności spowodowanej bólem głowy (The Migraine Disability Assessment Scale – MIDAS, The Headache Impact Test - HIT-6) oraz wybranymi skalami mierzącymi jakość życia w konfrontacji z chorobą (EuroQoL - EQ5D oraz The Scales for Outcomes in Parkinson’s disease – Autonomic SCOPA-AUT).

Analiza wyników wykazała istotne różnice w skalach mierzących nastrój i autonomię funkcjonowania (p=.001). Wyniki układały się w charakterystyczny sposób świadczący o tym, że najsłabiej w badanych obszarach funkcjonują osoby cierpiące na chroniczne, a następnie na epizodyczne klasterowe bóle głowy.  Obie te grupy uzyskały wyniki istotnie różniące się od danych uzyskanych w grupie kontrolnej.

Żadna z osób z grupy kontrolnej nie spełniła warunków dla diagnozy umiarkowanej lub ciężkiej depresji. Tymczasem aż 44% pacjentów z CCH i 35% cierpiących na ECH uzyskało wyniki sugerujące umiarkowany poziom depresji mierzonej Skalą Depresji Becka (dla depresji ciężkiej odpowiednio – 25% dla ECH i 22% dla CCH). Na znaczące wskaźniki depresji w obu grupach pacjentów wskazują także dane ze Szpitalnej Skali Lęku i Depresji. Dalsza analiza danych dowodzi, że istnieje ujemna korelacja (r=-0.8) pomiędzy wiekiem a stopniem niepełnosprawności w zakresie życia osobistego i zawodowego spowodowanego chorobą. Młodsi pacjenci oraz osoby wcześnie zdiagnozowane pod kątem klasterowych bólów głowy silniej odczuwają negatywne następstwa choroby, zarówno w obszarze życia społecznego, jak i zawodowego.  Istnieje także ujemna korelacja (r=-0.46) pomiędzy czasem trwania choroby a miarami inteligencji mierzonej testem WAIS, co sugeruje stopniowy spadek potencjału intelektualnego w trakcie choroby. Szeroka analiza korelacji danych jest ważna przede wszystkim dlatego, że pozwala zaobserwować jakie zmienne personalne i demograficzne mogą modulować stopień odczuwania negatywnych konsekwencji choroby.
 
Dyskusja
 
              Jak wynika z opisanych badań, osoby cierpiące na klasterowe bóle głowy różnią się od grupy kontrolnej zarówno w zakresie funkcjonowania poznawczego, jak i psychospołecznego. Zdecydowanie więcej różnic zauważono jednak w obszarze opisującym psychospołeczne aspekty funkcjonowania. W oparciu o wyniki badań można stwierdzić, że procesy poznawcze nie ulegają spektakularnym zmianom w przebiegu klasterowych bólów głowy. Badania są cenne ze względu na pomiar dużej liczby zmiennych. Niemniej jednak stosunkowo mała grupa badawcza, będąca jednym z podstawowych ograniczeń omawianych badań, sprawia, że są one raczej punktem wyjścia i inspiracją dla kolejnych prac niż ostateczną odpowiedzią na postawione pytania. Szczególnie warte uwagi są natomiast dane mierzące jakość psychospołecznego funkcjonowania osób chorych. Wysokie wskaźniki depresji mierzone niezależnymi testami podkreślają ogromny wpływ bólu na zdrowie psychiczne. Potwierdzają także często niedocenianą potrzebę udzielania pomocy psychologicznej osobom z tego rodzaju schorzeniami.
 
 
Literatura:                    
Torkamani, M., Ernst, L., Sze Cheung, L., Lambru, G., Matharu, M., Jahanshahi, M. (2015). The Neuropsychology of Cluster Headache: Cognition, Mood, Disability, and Quality of Life of Patients With Chronic and Episodic Cluster Headache. Headache 55(2), 287-300.